Ik pleit niet voor een gecastreerde versie van het debat, maar laten we onze slechtste instincten een beetje in toom houden

Houden we in politiek en media nog een beetje maat in wat we zeggen? Steeds minder, lijkt het. Misselijkmakend, gemeen, afschuwelijk - die woorden slingerden Kamerleden naar het hoofd van staatssecretaris Broekers-Knol vanwege haar speculatie dat wel 100 duizend Afghanen naar Nederland willen komen. PVV-leider Wilders hekelde het besluit van de zittende coalitie om te gaan onderhandelen over een doorstart. Dit is ‘diezelfde bende’ die verantwoordelijk was voor de toeslagenaffaire, zei hij.

Er zit geen rem meer op retoriek. Bende? Gemeen? Welke kritiek je ook kunt hebben op de coalitie en de staatssecretaris, dit is over de top. De reactie staat in geen verhouding tot de actie. Overal zien we woordinflatie. Niemand spreekt meer van chaos, het is standaard totale chaos. Dilemma’s zijn uitgestorven, er bestaan nog slechts duivelse dilemma’s. Problemen bestaan er niet meer, alles is een crisis. Er is zelfs een crisis in de televisiejournalistiek, las ik pas, en een Hazes-crisis. Het zal niet lang duren of het woord crisis wordt op zijn beurt afgelost door weer iets sterkers. Straks razen er alleen nog perfecte stormen door politiek en media, let maar op.

We leven in het Hyperbolicum, het tijdperk van de overdrijving. In de Tweede Kamer is het met 19 partijen dringen rond de microfoon, op de sociale media is het nog drukker, iedereen wil ontsnappen aan de anonimiteit van de massa en is daarom constant op zoek naar de overtreffende trap. Elke keer een treetje hoger, totdat de ongevaccineerde tegenstander van de coronapas uitkomt bij de (infame) vergelijking met vervolgde joden. Gezien of niet gezien worden - dat is de kwestie. Vandaar een continue neiging tot dramatiseren, opkloppen, demoniseren. Emoties zijn er niet meer om te worden beheerst maar om te worden uitgevent en opgezweept.

Sociale media spelen hierbij een belangrijke faciliterende rol. Zij bieden hun 4,5 miljard actieve gebruikers wereldwijd een razendsnelle en gemakkelijk toegankelijke uitlaatklep. Ook voor negatieve gevoelens van angst en haat. Een oud-medewerker van Facebook zei deze maand dat de algoritmes van dit techbedrijf voorrang geven aan extreme en polariserende berichten omdat deze veel gebruikers naar het digitale platform trekken en dus veel advertenties en inkomsten opleveren. Sociale media zijn daarmee zeer stemmingsbepalend èn -bedervend. Zij zijn meer dan alleen een spiegel van de polarisatie die al van zichzelf in samenlevingen bestaat (zoals Facebook stelt), ze zijn een vliegwiel dat door hun omvang en alomaanwezigheid polarisatie aanjaagt en versterkt.

Maar daar mogen we ons niet achter verschuilen. Het is onze eigen verantwoordelijkheid om onze slechtste instincten in toom te houden en beter op onze woorden te letten. De sociale media zijn wij zelf. Taal is niet onschuldig. Wie woorden gebruikt als aanvalswapens of met emotionele overdrijvingen de werkelijkheid vertekent, weet zich verzekerd van aandacht maar werkt ook mee aan een sfeer waarin niets deugt en alles verrot is. Dat is gevaarlijk. In Amerika culmineerde dit in de bestorming van het Capitool. Trumps opruiende woorden werden daar vlees.

In Nederland is het zo erg nog niet. Wel zijn er doodsbedreigingen tegen politici (goed dat D66-leider Kaag in de rechtszaal een bedreiger toesprak). Ook lijkt er een sluipende verelendung gaande in de politiek. Het parlement versplintert, coalitievorming wordt steeds ingewikkelder, om populistisch rechts is een hek gezet maar bij centrumrechts is de angst voor de sterke concurrentie op de flank zo groot dat het zo min mogelijk beweegt. Nee, in Nederland geen bestorming, wel verlamming. Formateurs zijn politieke alchemisten geworden die ijzer in goud moeten zien te veranderen.

Dat krijgen we ervan als iedereen zo hyper is, vast zit in het eigen, eendimensionale gelijk en de andere kant van dingen niet wil zien. Ik pleit niet voor zoetsappigheid of een gecastreerde versie van het debat, ik kan genieten van een superieure belediging (Komrij!), maar laten we een beetje opletten op wat we zeggen.

Luister naar Thomas Mann. De Duitse schrijver moest niets hebben van mensen die gevoelens vereenvoudigen en geen ogenblik twijfelen aan hun nee. Luister naar Wislawa Szymborska. De Poolse dichteres hekelde auteurs die nooit eens ‘misschien’ schrijven. Hun stelligheid getuigde volgens haar van een gebrek aan verbeelding en een primitieve geest. Zo is het.