Hysterie is niet het antwoord op Fitna

Was dat ’m nu? Waar hebben we ons in godsnaam druk over gemaakt? Over een kneuterig filmpje dat wel door een eerstejaarsstudent aan de filmacademie ineengeflanst lijkt? Om zestien minuutjes aaneengebreide clichés? Om nauwelijks schokkende banaliteiten die iedere domoor in een normale democratie mag verwoorden?

Fitna the Movie (hoezo, the Movie? was er dan eerst een boek? of een musical?) stond donderdagavond plots online. Wilders had geen galapremière in petto, hij trakteerde vriend en vijand niet op een grote countdown tot zijn Stunde Null. Nee, het filmpje bleek plots onaangekondigd het internet binnengeslopen te zijn, al had Wilders drie uur van tevoren de nationale veiligheidsdiensten van Nederland keurig op de hoogte gebracht, want zo correct is Geert nu ook wel weer.

Oud procedé

Maar waar gaat het nu eigenlijk om? In Fitna krijgt de kijker een Groot Oud Boek te zien waarin wordt gebladerd: origineel! Het procedé kennen we van bijna alle Walt Disney-klassiekers en van Monty Python’s The Holy Grail. Maar let wel, hier wordt achterstevoren door het boek gebladerd! Arabieren, weet u wel, volk dat alles averechts doet. Het viel me nog mee dat de randen van het boek niet eventjes met een aansteker waren bewerkt, want zo doen knutselaars dat toch als ze perkament willen suggereren?

En op die schimmige folianten heeft Geert met zijn crew de beelden gemonteerd die eenieder sinds 2001 al zowat wekelijks ziet: mensen die uit een toren springen, opengereten metrostellen, online onthoofdingen. De film begint met een waarschuwing voor het extreme beeldmateriaal (lekker, dat wordt griezelen!), maar in wezen gaat het om iconische plaatjes van dit prille millennium die allang zijn uitgewerkt.

Echt, het viel me allemaal wat tegen. Teleurgesteld verliet ik de bioscoop van mijn laptop. Ik had er meer van verwacht. De hele heisa was leuker dan de film.

Betreuren

Niettemin ’betreurt’ Balkenende dat het clipje uitkwam. Betreuren: wat een moedig werkwoord. Volgens de Nederlandse minister-president heeft de film geen andere bedoeling dan ’het kwetsen van gevoelens’. Dat nu is aperte onzin. Ja, de Deense Mohammedcartoon wordt nog eens getoond en even, heel even, wordt er gesuggereerd dat men een bladzij uit de Koran scheurt, maar het bleek een telefoonboek. Kwetsen? Nee, in wezen presenteert Fitna een argument, net zoals Bowling for Columbine dat doet, maar dat argument is wel stukken minder geraffineerd dan die toch al niet zo heel subtiele film van Michael Moore.

Wilders’ argument bestaat uit twee delen: de Koran ligt ten grondslag aan het moslimterrorisme en dat moslimextremisme dwingt ons ertoe te strijden tegen de islamisering van Nederland.

Wat dat eerste betreft: van dik hout zaagt men planken. Mocht ik enigszins weten hoe je een YouTube-filmpje maakt, ik plukte lukraak wat kolerieke verzen uit het Oude Testament en ik plaatste ze naast beelden van bomaanslagen in Noord-Ierland, martelingen in Guantanamo Bay en de christen-democraat Balkenende die de doodstraf voor Saddam ’passend’ noemt. Allemaal recente wandaden ontstaan door Christelijk geïnspireerd beleid.

Wat dat tweede betreft: misschien zijn niet alle moslims in Nederland terroristen. Ik zeg maar wat.

Staatsmanschap

De hysterie van de Nederlandse politieke kaste lijkt echter maar niet op te houden. Nu de film eindelijk uit is, gaat Balkenende nog door met miepen, terwijl hij zoveel meer van staatsmanschap zou kunnen getuigen door te zeggen: “Persoonlijk ben ik het er niet mee eens, maar een Nederlands burger geniet zoiets als het recht op vrijheid van meningsuiting en dat is bij ons een zeer hoog goed. Daar wil ik voor knokken, dat zijn onze waarden en normen.” Nu laat hij Wilders knokken voor die beginselen en stamelt hij dat het openbaar ministerie zal onderzoeken of er geen “strafbare feiten” zaten in de film. Nou, ze zullen lang mogen zoeken, of het moet het niet respecteren van het auteursrecht van die Deense cartoonist zijn. Premier Balkenende: schoothondje dat keft tegen het donkere, onbeweeglijke silhouet van een mansfiguur. De eerste reacties vanuit de moslimwereld zelf in Nederland waren wat dat betreft stukken verstandiger en rustiger.

Misschien gaat dit filmpje niet over de grote, gevaarlijke clash tussen het Westen en de islam, maar over het conflict tussen Wilders en Balkenende. Beiden bloeden nu een beetje. Wilders lijkt ineens stukken minder stoer dan zijn imago. Het is een duf filmpje geworden dat niks nieuws vertelt. Nu wil hij zelfs de boer op om overal te lande met moslims te gaan praten. Geert, de grote verzoener: het is even wennen. Balkenende daarentegen heeft zich onsterfelijk belachelijk gemaakt met zijn dwingende oproep om het filmpje niet uit te zenden. In deze krachtmeting tussen premier en populist heeft Wilders glansrijk gewonnen.

Nederland even krampachtig als Vlaanderen met extreem-rechts

Als de hele heisa rond Fitna ons iets heeft geleerd dan is het dat Nederland op dezelfde krampachtige manier omgaat met de opkomst van extreem-rechts als Vlaanderen vijftien jaar geleden. Dezelfde fouten, dezelfde hysterie, dezelfde polarisering. Dat is des te opmerkelijker omdat Nederland van zijn buurland had kunnen leren, maar meer nog omdat publieke intellectuelen in Nederland al tijden pleiten voor een serener debat waarbij niet wordt voorbijgegaan aan gevoelens van ontheemding die door massale migratie zijn ontstaan, ook bij de autochtone bevolking. Vlaanderen kon vijftien jaar geleden nog niet putten uit Het land van aankomst van Paul Scheffer en Onredelijkheid van Bas Heijne. Wij hebben alles met vallen en opstaan moeten leren.

Wij hebben moeten zien dat niets hielp in de bekamping van het Vlaams Blok (logica niet, blootleggen van redeneerfouten niet, juridische veroordeling niet, negeren niet, spijkers op laag water zoeken niet, zelfs Vlaams-Belangmandatarissen die in het openbaar hun vrouw afrossen niet). Elke aanval gleed van hen af als water van de pels van een zeehond. Maar we hebben ook gezien dat hysterie niet hielp en dat het momentum en het wervend vermogen van rechts extremisme soms kunnen overgaan indien er zakelijker mee wordt omgesprongen. Het gaat erom je jas aan een hogere kapstok te hangen, in plaats van te beuken tegen de golven.

Er was Pim, er was Theo, er is Rita, er is Geert: Nederland zou toch stilaan moeten aanvaarden dat er nu eenmaal een ’markt’ is voor rechts-radicaal gedachtegoed, zeker wanneer dat gedachtegoed verboden is verklaard. Niets zo aanlokkelijk als een gecensureerd gedachtegoed! Dan ontstaat er een zwarte markt! (Nou ja, zwart.)

Nederland bekent kleur

Vorige week zaterdag belandde ik enigszins toevallig op de Dam in Amsterdam in een manifestatie tégen Wilders en vóór verdraagzaamheid (beetje contradictie, ik dacht dat verdraagzaamheid ook ging over je politieke tegenstanders, maar bon). Ik wist niet wat ik zag: Nederland leek nog wel degelijk over een krakersbeweging te beschikken, over anti-fascistische fronten die met grote zwarte vlaggen en bivakmutsen stonden te zwaaien, over treurige mannen van weerbare leeftijd die traag door de schare betogers schreden met in hun hand exemplaren van een Kommunistisch periodiek dat niemand kocht, ja, communistisch met een K geschreven. Even waande ik mij in de jaren tachtig.

De manifestatie heette ’Nederland bekent kleur’: ondanks de snerpende kou van het afgelopen paasweekend waren we weer even helemaal terug bij de belegen gezelligheid van Belgische manifestaties als Hand in hand,’t Is mijn vriend, blijf eraf en L’étranger, c’est mon ami. Dit soort kosmopolitische feestvreugde, weten we inmiddels, ging helemaal voorbij aan wezenlijke transformaties in de samenleving tengevolge van migratie die voor een pak onderhuidse wrevel zorgden. En ook met die verwijzingen naar vriendschap klopte er iets niet: echte verdraagzaamheid gaat ook over zij die je vrienden niet zijn, of beter nog: niet per se hoeven te zijn. Wat een belediging voor de verdraagzaamheid als je vriendschap als criterium hanteert! Wat een belediging voor de vriendschap als je er een instrument van verdraagzaamheid van maakt!

Wilders heeft geen behoefte aan vriendschap

Wilders heeft geen boodschap aan vriendschap. Zijn stuntelige filmpje neemt een wel heel lange aanloop, via de Koran en het internationale moslim-fundamentalisme, om te kunnen inspelen op de gevoelens van ontheemding die bij een deel van Nederland zijn kunnen ontstaan. Feestvreugde? Kan wel zijn, zegt Wilders, maar een boel mensen voelen zich niet langer thuis op dat feest en hij gooit nog wat olie op het vuur. Als dat zo is, dan heeft het inderdaad geen zin om te schreeuwen dat het wél leuk is.

Ik droom nog altijd van zo’n geslaagde, geschakeerde soirée, maar ik denk inmiddels dat je het niet vanaf dag 1 aan de bevolking kan opleggen. Misschien is het eerder iets als een horizon. Misschien geraken we daar alleen als we oog hebben voor de concrete ervaringen van nieuwkomers en reeds gevestigden. Fitna is geen hoogtepunt van de documentaire cinematografie, en al helemaal niet het einde van de Westerse beschaving. Het is een moment in de lange geschiedenis van een complexe ontmoeting.