Hoogleraar statistiek: verkiezingsuitslagen bij de NOS zijn slecht voor mijn bloeddruk

Het Feest der Democratie tiert welig dit jaar. Het is exact een eeuw geleden dat het algemeen kiesrecht is ingevoerd, in maart hadden we verkiezingen voor de Provinciale Staten en de waterschappen en later deze maand de Europese Unie (en, via een indirect en schimmig restzetelspel, de Eerste Kamer).

Zo’n verkiezing is niet alleen maar feest. Er is namelijk ook een uitslagenavond op tv en dergelijke uitzendingen zijn voor statistici (en anderen met een passie voor getallen en logica) een bron van irritatie. Vooral de uitzending van de NOS is slecht voor mijn bloeddruk.

Bij de provincialestatenverkiezingen ging het al mis bij de allereerste uitslag. Dionne Stax begon met ‘ik maak het mezelf even makkelijk en zeg de hele avond procent in plaats van procentpunt’. Ik zie niet echt wat er zo moeilijk is aan ‘punt’ zeggen, maar vooral de impliciete suggestie dat het geen punt is om procent te zeggen is storend. Een procentpunt en een procent zijn fundamenteel verschillende zaken. Dat is het makkelijkst via een voorbeeld te zien. Neem een vrij kleine partij (en welke partij is dat nu niet tegenwoordig) die in een bepaalde gemeente in de lift zit: van 4 procent van de stemmen de vorige keer naar 6 procent nu. Vorige keer stemden vier van de honderd kiezers op die partij, nu zes van de honderd: een stijging van twee van de honderd, oftewel twee procentpunt. Maar, je kan het ook anders zeggen. De partij is nu anderhalf keer zo groot als vorige keer: 50 procent meer dus. Twee of vijftig, daar zit best wat verschil tussen. En als je het woord ‘procentpunt’ echt niet wilt zeggen, zeg dan iets als ‘van 4 procent naar 6 procent’.

Ron Fresen hamerde er de hele avond op dat Forum voor Democratie in de provincies mee moet regeren omdat die partij flink gewonnen heeft. (Nou zou het pas echt indrukwekkend zijn als een nieuwe partij stemmen verliest in plaats van wint, maar dat terzijde.) Forum is de enige partij die in alle twaalf provincies in de top-3 eindigde, inderdaad een indrukwekkende prestatie. Echter, je zetels worden niet meer waard omdat je er vier jaar geleden minder had. Elke kiezer heeft een even grote stem en elke zetel telt even zwaar, dat is zo’n beetje de basis van democratie. Stel de ene partij klimt indrukwekkend van 0 naar 10 procent terwijl de andere, wellicht minder indrukwekkend, daalt van 20 procent naar 11 procent. Dan heeft die dalende partij gewoon nog steeds meer steun. De stemmen tellen, niet de stijging of daling.

Via eenzelfde redenatie was de NOS-redactie er al snel achter dat de opkomst van Forum geïnterpreteerd moest worden als ‘de afrekening van de kiezer met het klimaatbeleid’ (aldus Fresen). Dat nog steeds zo’n tweederde van de kiezers stemde op een van de partijen die mede-indiener van de klimaatwet is, is volgens NOS-logica blijkbaar geen interpreteerbaar signaal.

Het zou mooi zijn als iemand op de NOS-redactie deze column leest en mijn frustraties bij de uitslagenuitzending volgende week weghaalt, maar ik geef dit weinig kans.

Casper Albers is hoogleraar statistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen.