Het systeem-Poetin loopt ten einde

Rusland is wars van westerse kritiek, en Ruslands sterke man Vladimir Poetin loopt zich al tien jaar het vuur uit de sloffen om ervoor te zorgen dat de rest van de wereld naar Rusland luistert.
Het is tijd om aan deze oproep gehoor te geven. Welke geluiden horen we uit Rusland – behalve de aanstaande tweede veroordeling van een olietycoon en zijn zakenpartner na een absurd proces?

Een kleine greep uit recente voorbeelden. Het land wordt geleid door een goed bedoelende president, die Rusland de 21ste eeuw in probeert te twitteren. Hij klaagt over politieke stagnatie en gebruikt daarvoor het woord zastoj, dat refereert aan de hopeloze laatste jaren van Sovjet-leider Brezjnev. ‘Deze stagnatie is net zo schadelijk voor de regerende partij als voor de oppositie.’

Bewaker
Dan is er de Russisch-orthodoxe kerk, bewaker van de Russische moraal, die waarschuwt voor een ‘etnische oorlog’ in het land. De oproep het geweld te beteugelen kwam nadat duizenden voetbalfans, vermengd met nationalisten, op slooptocht door Moskou waren gegaan en tientallen ‘niet-Slaven’ hadden aangevallen. Jaarlijks worden tientallen niet-Slaven door racisten vermoord, honderden anderen overleven hun afranseling.

Of neem Valeri Zorkin, hoofd van het Constitutionele Hof. Ook hij luidt de noodklok: ‘De vraag naar de effectiviteit van onze strijd tegen de misdaad is de vraag of Rusland de komende tien jaar zal overleven. Grote woorden over modernisering zullen uiteenspatten als de staat zijn burgers niet kan beschermen tegen criminele wetteloosheid.’

Massamoord
Het kwam nadat het land was opgeschrikt door een massamoord op een familie, inclusief gasten, in de regio Krasnodar. De misdaad was begaan door een lokale bende. De gouverneur stelde achteloos vast dat deze moord ‘overal in zijn provincie’ had kunnen gebeuren vanwege de banden tussen dergelijke gangs en lokale autoriteiten.
De zakenkrant Vedomosti publiceerde het commentaar ‘Wegrennen voor de wilde jaren 2000’. De boodschap: de ‘wilde jaren negentig’, waar president Poetin zo graag afstand van neemt, dreigen te verzanden in de wilde jaren 2000. Zonder hulp van WikiLeaks stelt Vedomosti vast: ‘Politiediensten, de autoriteiten en criminele zakenbelangen zijn nauw met elkaar verweven geraakt. De ‘bandieterij’ van de jaren negentig wordt herhaald.’

Propagandawapen
Iedereen weet dat de Russische staatstelevisie het belangrijkste propagandawapen van het Kremlin is. Nieuw was dat een bekende tv-persoonlijkheid, Leonid Parfjonov, onlangs in het hol van de leeuw verwoestende kritiek uitte op tv-journalisten. ‘Dat zijn geen journalisten’, zei Parfjonov, ‘maar bureaucraten die de logica volgen van dienstigheid en onderhorigheid. De hoogste autoriteiten beginnen te lijken op naasten die zijn heengegaan – je zegt er goede dingen over of helemaal niets.’

Toegegeven, Rusland krijgt in het Westen nogal eens een slechte pers. Deels is dat omdat die pers vrij is – en dus ook slecht nieuws brengt. De onvrede in Rusland borrelt echter steeds vaker ook op in de lokale media – niet alleen die paar bolwerken van onafhankelijke verslaggeving, maar ook in de mainstream pers en de populistische tabloids.

Het valt niet meer onder de mat te vegen. Er zijn te veel incidenten van overheidsdienaren die gewone mensen aanrijden, doorgeslagen agenten die iemand molesteren of in een supermarkt met scherp schieten. Teveel Magnitsky’s die in de cel overlijden omdat hun medische zorg geweigerd wordt, te veel klokkenluiders die de corruptie van bijvoorbeeld hun politiebazen hekelen en prompt ontslagen worden.

Verontwaardigd
Premier Poetin uitte zich vorige week verontwaardigd over de arrestatie van WikiLeaks leider Julian Assange, en zei dat hij de Nobelprijs verdient. Dat moest een aanklacht zijn tegen westerse hypocrisie, maar het was een misselijk staaltje Russische hypocrisie. Er lopen in het Westen genoeg zelfhaters rond die juichen bij dit soort uitspraken, maar feit blijft: geen slechter land in de wereld om klokkenluider te zijn dan Rusland (of China).

Gaan er ook dingen goed in Rusland? Ja, gelukkig wel. Dat Russen –¿na eeuwen autocratie, driekwart eeuw communisme en (onder Jeltsin) tien jaar anarchistische democratie – weinig op hadden met de politiek, was een geluk voor Poetin. Maar een van de hoopgevende ontwikkelingen is dat een kritische massa bezig is heel langzaam uit een lange slaap te ontwaken.
Ook aangenaam: met de Sovjet-Unie hoef je Rusland niet meer te verwarren.

Het is kapitalistischer dan Amerika en cultureler dan Europa. Moskou alleen al telt waarschijnlijk meer (goed bezochte) theaters dan de hele Benelux. Veel goed opgeleide mensen in dit land spiegelen zichzelf aan Europese normen en waarden. Aan Poetins verticale macht kan niemand tornen, maar in hun eigen woonomgeving organiseren burgers zich met succes om dingen gedaan te krijgen.

Vrijheid
Democratie is geen toverwoord in Rusland, persoonlijke vrijheid wel. Vrijheid om te leven zoals je wilt, te reizen waarheen je wilt, en te lezen wat je wilt. De Russische student, vastgekleefd aan zijn mobieltje, verslaafd aan zijn favoriete blogs en YouTube-filmpjes waarin elke misstap van de autoriteiten genadeloos wordt gefileerd, verschilt niet zo veel van zijn Europese tegenhanger.
Het Westen staart zich blind op de Russische nonchalance over democratie. Maar een zwart gat is het niet. De scherpzinnige analist Vladislav Inozemtsev omschreef het zo: Russen reizen meer dan ooit, informatie vloeit vrijelijk, internettoegang is ongecensureerd, oppositieleiders kunnen het Kremlin kritiseren (buiten de mainstream media), Rusland heeft anderhalf miljoen kleine en middelgrote bedrijven, en bijna alle woningen zijn geprivatiseerd.

‘Kortom, Rusland is een relatief vrij land met een autoritair bewind – een symbiose die onmogelijk is vanuit de klassieke westerse theorie, maar die lijkt te passen in Rusland.’ Het is noch een democratie noch een tirannie: ‘Rusland heeft zijn eigen pad gekozen, maar het huidige systeem zou niet zijn opgekomen in een wereld die minder cynisch en materialistisch is als deze.’ Helaas was de (tijdelijke?) toename van de welvaart onder Poetin – die maar een deel van de bevolking bereikte – puur gebaseerd op hoge olie- en gasprijzen. Dat stelde Poetin lang ook in staat om binnenlandse problemen af te kopen en in het buitenland een grote mond op te zetten.

Pas op de plaats
Maar de mondiale financiële crisis heeft Rusland tot een pas op de plaats gedwongen. Het biedt nieuwe kansen, voor Russen zelf en voor de westerse ‘partners’. In eigen land is de moderniseringsagenda van Medvedev een rechtvaardiging voor dappere Russen om corruptie, misstanden, en misbruik – juist van overheidsdienaren – aan te kaarten.
En dat gebeurt ook. Het politieke model zal niet snel veranderen, tenzij het instort, maar de elite zelf lijkt tot de slotsom te komen dat het aanpassing behoeft. Zonder openheid geen innovatie, zonder regels geen investeerders. En zonder corruptie geen Rusland, zou een cynicus eraan toevoegen. Maar hoe deze aanpassing te verwezenlijken? Wie is de corrupte staatsinfrastructuur nog de baas? En hoe de zo duur betaalde ‘stabiliteit’ te handhaven?

Dat is de opdracht voor de Russen. Rusland is een zich ontwikkelend land, dat wordt geleid door een mengelmoes van corrupte, nationalistische graaiers en westers georiënteerde, patriottische hervormers. Door corrupte staatsstructuren de vrije hand te geven, hebben die zelf de grootste blokkade voor hun hervormingen opgeworpen. Electorale alternatieven voor Poetin en Medvedev zijn evenwel niet de schaker Kasparov of de liberaal Nemtsov, maar de nationalisten, de communisten en de conservatief-orthodoxe moralisten. Rusland is wel Europees, maar niet westers.

Kan het Westen iets betekenen, luisterend naar de geluiden uit Rusland? Wellicht. De crisis heeft Rusland tot een koerswijziging gedwongen die in het Westen onvoldoende serieus wordt genomen. Ingesleten denkpatronen en argwaan bezoedelen het zicht niet alleen in Moskou.
Medvedev heeft het buitenland­beleid in dienst gesteld van de ontwikkeling van zijn land. Poetin pleit voor een vrijhandelszone, Medvedev zegt achter gesloten deuren dat Rusland bereid is te gaan ‘zo ver als de NAVO bereid is te gaan’. Een Russische topdiplomaat schrijft dat Rusland nooit zal vragen om NAVO-lidmaatschap, ‘maar als de NAVO dit zou aanbieden zou het heel moeilijk zijn om nee te zeggen.’

Aanknoping
Ruslands wil aanknoping met de high tech economieën van Europa. Toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie WTO zal een grote stap vooruit zijn – met een disciplinerende werking naar de Russische economie. Maar waarom niet denken over verder gaande stappen? Waarom geen liberalisering van de visumplicht? Waar blijft de grootscheepse uitwisseling van studenten – of geloven we echt dat elke knappe Russin een spion is? Zijn er betere manieren om een nieuwe generatie Russen aan Europa te hechten?

Er woedt een interessante discussie in Rusland over de juiste verhouding tussen stabiliteit en democratie (een Russisch synoniem voor anarchie). Die discussie woedt ook in de machtskringen. Niet elke politicus of bestuurder behoort tot de ‘corrupte maffia’. In regeringskringen is de noodzaak van ‘modernisering’ een concreet wapen om zaken anders aan te pakken. Het systeem-Poetin zit op een dood spoor, of Poetin nu terugkomt als president of niet, maar het blijft een land in beweging.

Kritiekloos wegkijken is niet het juiste antwoord op de uitwassen van het huidige Rusland. Gegronde kritiek helpt de krachten die van het land een rechtsstaat willen maken. Maar het welbegrepen eigenbelang dwingt Europeanen tegelijkertijd om actiever bruggen te bouwen met de welgezinde krachten. Of de aarde nu warmer wordt of afkoelt – Rusland blijft voor de te voorziene toekomst onze directe buur.