Het is weer tijd om het recht van de slimste te laten spreken

Tijdens de hittegolf, met een hoogste temperatuur van 37,5 graden Celsius de warmste ooit hier gemeten, begon het donderdagnacht plotsklaps heel hard te waaien. Openstaande ramen zaten met een klap dicht. Bij het onweer dat kort daarop onvermijdelijk volgde, was het alsof de hemel openbrak en iemand met een vuist op tafel sloeg en bulderde: ‘Potverdomme, beperk die CO₂-uitstoot nou eens!’ Het onweer brak de hitte niet, zodat we nog een dag al zwetend na konden denken over het gebrek aan daadkracht. Wat heeft ons bezield om vrijwel onbewogen als kikkers in een pan toe te kijken hoe de aarde langzaam opwarmde?

Financial Times-columnist Martin Sandbu, gaf daarop vorige week een intrigerend antwoord. Het populisme dat vrijwel heel het Westen in zijn greep heeft, wordt vaak verklaard aan de hand van de globalisering en de liberalisering. Volgens Sandbu kom je dichter bij de waarheid als je de populistische revolte duidt als een reactie op de technocratische manier van besturen die sinds de jaren negentig in zwang is geraakt, waarbij politici zich meer bezighouden met de institutionele inrichting, dan beleid en terughoudendheid verkiezen boven het uitoefenen van staatsmacht.

Sandbu’s analyse lijkt veel op die van commentatoren hier in 2001 naar aanleiding van de pijlsnelle opkomst (en ondergang) van Pim Fortuyn. Zijn electorale succes werd toen ook geduid als een reactie op het afschudden van de ideologische veren door toenmalig premier en PvdA-leider Wim Kok en de futloosheid van Paars II. Dat verklaart ook waarom de Amerikaanse president Trump nog steeds goede kaarten heeft om in 2020 te worden herkozen. Hij spreekt tot de verbeelding.

Volgens Sandbu hebben de liberalisering en vertechnocratisering van het openbaar bestuur tot politiek fatalisme geleid, zo niet tot defaitisme. Hoe vaak wordt ons niet verteld dat er ‘geen alternatief is’? Aanleiding voor Sandbu’s column was niet de hitte die grote delen van Europa smoorde maar de nieuwe belasting die Frankrijk heeft ingevoerd van 3 procent op de omzet die vooral grote Amerikaanse techbedrijven zoals Google, Amazon, Apple en Facebook zal treffen. Opeens stond de ontwijking van de vennootschapsbelasting door grote multinationals boven aan de agenda van de G7.

Decennialang is burgers verteld dat er weinig te doen viel aan de inkomens- en vermogenspolarisatie omdat kapitaal nou eenmaal vloeibaar is en altijd het laagste punt zoekt. Maar nu Frankrijk tegen de bezwaren van Amerika de e-tax invoert blijkt het opeens best mogelijk. Zoals Sandbu droogjes opmerkt: dat vertellen ze ons nu pas? Sandbu pleit voor de terugkeer van staatsmacht zonder af te willen doen aan de Europese integratie. Maar de besluitvorming in zo’n grote groep is stroperig en levert niet per definitie de beste uitkomsten op.

Een belangrijke reden waarom de Chinese leider Deng Xioaping zo succesvol was in het transformeren van China van een centrale planeconomie naar de meer marktgeoriënteerde economie van vandaag is dat de lokale overheden de ruimte kregen om te experimenteren. Daardoor was er een permanent strijd om de beste plannen te bedenken in plaats van te verzanden in een oneindige vergadercultuur. De lokale leiders die de beste plannen implementeerden werden daarvoor beloond met een plaatsing dichter bij Beijing. Zo heeft het systeem een meritocratisch effect.

Nederland heeft in 2001 met het homohuwelijk een groot succes behaald. Dat is nu in 29 landen gelegaliseerd, inclusief de VS waar homoseks in een aantal staten vijftien jaar geleden nog verboden was. De burgemeester van New York, Mike Bloomberg, heeft wereldwijd voor een revolutie gezorgd door in 2002 van de ene op de andere dag roken in bars en restaurants te verbieden. Toen Noorwegen in 2006 een vrouwenquota van 40 procent voor raden van commissarissen afkondigde, moest ik hard lachen. Maar het Noorse voorbeeld heeft internationaal veel navolging gekregen, tot in Californië en New Jersey toe. Alleen Nederland loopt hopeloos achter op dit gebied.

Het voordeel van experimenteren is dat als plannen mislukken omdat de praktijk nou eenmaal weerbarstiger is dan de tekentafel, de gevolgen te overzien zijn. In de EU geldt het recht van de sterkste en dat is doorgaans de grootste. In een systeem waar de lidstaten hun staatsmacht gebruiken om te experimenteren, zoals Frankrijk nu doet met de e-tax, geldt het recht van de slimste, oftewel de innovatiefste.

Heleen Mees is econoom.