Het is goed dat het geloof in de markt als ‘almachtige probleemoplosser’ eindelijk tegengas krijgt

Politieke keuzen

De aanval is de beste verdediging is kennelijk het motto van Edwin van de Haar. In de Volkskrant van vrijdag 3 maart schrijft deze politiek filosoof dat niet het bedrijfsleven het probleem vormt van de crises die zich in deze tijd manifesteren, maar dat het juist de overheid is die op vele fronten jammerlijk faalt.

Daar heeft de Van de Haar op zich wel gelijk in. Maar waar hij compleet over zwijgt is de kernvraag: hoe komt dat? En daar gaat het nu juist om. De huidige overheid in veel westerse landen is het product van politieke keuzen die in veertig jaar tijd van stelselmatige afbraak van ambtelijke expertise en privatiseringen ertoe hebben geleid dat de overheid het ‘doen’ is verleerd. De Oostenrijks-Britse denker Friedrich Hayek die Van de Haar aanhaalt stond aan de wieg van de liberale anti-overheidspolitiek die hiervoor verantwoordelijk is. Wijze lieden als Herman Tjeenk WiIlink hebben jarenlang – helaas vergeefs – tegen deze ontwikkeling gewaarschuwd. Het is hoogst noodzakelijk dat van die dwaalweg teruggekeerd wordt. Dat zal een proces van jaren zijn; wat in veertig jaar is afgebroken, bouw je niet in een paar jaar weer op.

Eén voorbeeld: dertig jaar terug stond de Belastingdienst te boek als een van de best functionerende onderdelen van de rijksdienst. Dertig jaar later na een bewuste politiek van talloze bezuinigingsronden en reorganisaties is deze dienst in ernstig verval en dreigt een catastrofe van ongekende omvang. Maar Edwin van de Haar heeft het daar niet over en bepleit het ‘medicijn’ dat op aandringen van liberalen al een halve eeuw is bepleit: nog meer marktwerking, is zijn devies. Je vraagt je af: waar hoopt hij op?
Leendert Jonker, Sassenheim.

Marktwerking

Na het lezen van artikel over meer marktwerking van Edwin de Haar vraag ik mij toch af hoe het volgens hem gaat aflopen met de gezondheid van alle Nederlanders. Deze gezondheid is echt een van de grotere maatschappelijke opgave, maar zonder sturende overheid komt er bijvoorbeeld nog meer ongezond voedsel op de markt, want dat is goedkoop en verkoopt heel goed. En wie betaalt de prijs voor de gevolgen hiervan met meer Nederlanders met overgewicht? Niet de producenten of de aanbieders van het ongezonde eten, maar de overheid.
Micha Hoogewoud, Hoofddorp

Tegengas

Edwin van de Haar waarschuwt tegen een simplistische hetze tegen het bedrijfsleven, maar zijn betoog hangt van drogredenen en blinde vlekken aan elkaar. Zo is het nog maar de vraag wie in deze wereld echt profiteert van de ‘spontane en decentrale’ krachten van het vrije kapitalisme. Van de Haar heeft immers geen oog voor waar de reële kosten van onze recente welvaartsstijging liggen – soms is meer rijkdom juist het probleem. Bovendien is het twijfelachtig of grote bedrijven (zonder overheidssteun) wel creatief en soepel genoeg kunnen of willen zijn om snel te veranderen.

Omwille van de eenvoud ziet Van de Haar over het hoofd dat de ‘hetze’ daarom eigenlijk gericht is tegen een bepaald type ondernemingen of activiteiten en dat critici de overheid helemaal niet overal voor willen inzetten. De scheidslijn tussen publiek en privaat wordt door Van de Haar weliswaar als gegeven gepresenteerd, maar wat we publiek en wat privaat willen regelen blijft onderwerp van politiek. Na decennia krijgt het al te optimistische geloof in de markt als ‘almachtige probleemoplosser’ meer tegengas en dat is juist goed, want de raad van een oude tijdgeest leidt gemakkelijk tot zelfgenoegzaamheid.
Paul van Dijk, Utrecht

Geen overheidssteun

Als reactie op uw opiniestuk in de Volkskrant op vrijdag 3 maart, waarin Edwin van de Haar pleit voor meer vrije markt en minder overheidsbemoeienis, heb ik een voorstel. Kunnen we afspreken dat de markt dan ook niet meer de hand ophoudt bij de overheid en de belastingbetaler en geen euro meer krijgt aan overheidssteun, in welke vorm dan ook?
Rachel Broekmeulen, Utrecht

Angst

Het is goed dat de Volkskrant ruimte biedt voor hoor en wederhoor. Het artikel ‘Hetze tegen het bedrijfsleven is gevaarlijk’ van Edwin van de Haar, specialist in politieke filosofie, vraagt om wederhoor. Het betoog wordt gelardeerd met uitspraken van grote namen als Daniel Kahneman en Adam Smith. Maar wie spreekt hier eigenlijk? De aap komt uit de mouw. Friedrich Hayek, De weg naar Slavernij (1944). Die stelde namelijk op een gegeven moment dat de wereld in brand stond en dat elke vorm van georganiseerde collectiviteit door de overheid, of die nu nationaal-socialistisch, communistisch of de sociaal-democratische verzorgingsstaat is, tot knechting van de individuele vrijheid leidt.

Ik heb mij de moeite genomen om dit werk van de vader der neoliberalen te lezen en kom tot de conclusie dat de stelligheden van Hayek bijna uitsluitend zijn gebaseerd op aannames en angst. Zelfs het ‘algemene belang’ is verdacht. Dus uit die hoek waait de wind van Van de Haar.

Als Van de Haar nu eens wat minder van hetzelfde leest en wat meer van het andere, wellicht dat zijn inzicht zich dan verbreedt. Bijvoorbeeld Less is More. How degrowth will save the world van Jason Hickel. Warm aanbevolen.
Volmar Delheij, Heerlen

Niet zeuren

Ach jee, er is een potsierlijke hetze gaande tegen het bedrijfsleven. Ik zeg: wie kaatst, kan de bal verwachten. Na een jarenlange hetze van het bedrijfsleven tegen rechten van werknemers en onze planeet, worden ze nu ter verantwoording geroepen. En terecht. Nu niet zeuren maar poetsen, meneer Van de Haar.
Marion Steyger, Haarlem

Maatschappelijk verantwoord

Ik ben het geheel met Edwin van der Haar eens. We kunnen absoluut niet zonder innovaties van het bedrijfsleven. Een begrijpelijke analyse. Zij zijn de echte aanjagers voor onze economie en daardoor ons welzijn.

Echter, waar ‘burgerlijk’ Nederland zich zorgen over maakt zijn de exorbitante bedrijfswinsten/salarissen, ook tijdens crisissituaties, die veel bedrijven maken om deze mede te verdelen over hun ceo’s en aandeelhouders. Exorbitant. En dat in een tijd terwijl de inflatie nog steeds niet onder controle is en enige tijd zal duren.

Dat is mijn inziens een reden waarom deze ‘hetze’ ontstaat en dat terwijl mensen, jawel in Nederland, naar voedselbanken moeten. Een beetje maatschappelijk verantwoord ondernemen zou veel kunnen verhelderen denk ik.
René Lukassen, Ulft

Destructieve werking

Het zou iemand die zich afficheert als specialist in politieke filosofie sieren als hij zou specificeren waar precies de kritiek op geleverd wordt, om welke bedrijven het gaat en waarom. Het is absoluut – om zelf maar eens een absolutisme te gebruiken – niet waar dat in het algemeen sprake is van ‘bedrijven bashen’ en een ‘antibedrijfslobby’.

Je kunt er wel een Nobelprijswinnaar bij halen om je beweringen een zekere status mee te geven, maar als je stelt dat de vrije markt en ‘de kracht en de creativiteit van het kapitalistische systeem het beste in staat is voor grote maatschappelijke opgaven een oplossing te vinden’ heb je toch echt je ogen gesloten voor de gebleken destructieve werking van het vrijemarktdenken op algemene voorzieningen zoals openbaar vervoer, gezondheidszorg, onderwijs. De werkelijkheid is complexer. Mijn idee is om als overheid samen met de burgers die het betreft én het bedrijfsleven naar oplossingen te zoeken.
Elles Tenten, Goor

Eigenbelang

Stijgende verbazing en vooral stijgende ergernis bekropen me bij het lezen van het stuk van Edwin van de Haar. Er zou een antibedrijfslobby zijn waartegen hij in het geweer meent te moeten komen. Hij constateert simplisme in verwijten aan bedrijven en meent dat meer ruimte voor het bedrijfsleven noodzakelijk is. Een korte scan in de Volkskrant van vrijdag: de oceanen staan onder grote druk, het ov in Nederland loopt vast, stikstofrechten opkopen is noodzakelijk voor festivals et cetera.

De oorzaak van al deze problemen: menselijk gedrag waaraan onvoldoende grenzen gesteld worden, namelijk het najagen van eigenbelang en korte termijn denken. Bedrijven gaan altijd primair voor hun eigenbelang: hun voortbestaan, hun groei en beloning van de aandeelhouders, met daaromheen mooie begrippen als ‘stakeholders’ en ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’. Zonder sterke overheden die kaders en grenzen stellen, worden de oceanen tot leeggeviste afvaldumps en vervuilende mijnbouwlocaties, worden het stikstof- en CO₂-probleem niet opgelost en is openbaar vervoer ten dode opgeschreven, et cetera.

Natuurlijk heeft de overheid ernstig gefaald bij de aardgaswinning in Groningen. Maar Shell en Exxon hebben in dat dossier ook gewoon eendimensionaal hun eigenbelang nagestreefd. Natuurlijk heeft de staat ernstig gefaald in de toeslagenaffaire. Maar is het recept dan: meer ruimte voor de markt en voor bedrijven? Natuurlijk niet: er is geen enkel historisch bewijs dat meer ruimte voor bedrijven leidt tot het oplossen van grote maatschappelijk vraagstukken. Nu meer dan ooit geldt dat welvaart een te beperkte graadmeter is voor het welzijn van de mensheid. Dat is geen kwestie van links of rechts of van een antibedrijvenlobby.
Rudo Jockin, Noordwijk