Ggz wordt geteisterd door angst: 'Heb lef en neem verantwoordelijkheid'

De bezuinigingen op de geestelijke volksgezondheid (ggz), ingezet door oud-minister Schippers, beginnen hun vruchten af te werpen. Het aantal dwangopnames via een rechterlijke machtiging is met bijna 80 procent gestegen tot bijna 18.000. In totaal werden er in 2017 ruim 26.000 psychiatrische dwangbehandelingen opgelegd. Het aantal suïcides stijgt en de verwarde man is inmiddels een begrip.

'Mensen moeten alleen een beroep doen op de gezondheidszorg als ze echt last hebben van ziekte', zei Schippers op een persconferentie in juni 2011. 'Dingen die bij het leven horen, moeten ze in hun eigen sociale kring uitvogelen.'

Fel protest brandde los. Psychiaters en hun patiënten togen naar Den Haag, opiniepagina's stroomden vol. De ggz voelde zich gestigmatiseerd en achtergesteld bij de somatische zorg, alsof kanker erger is dan schizofrenie. Na langdurige onderhandelingen tussen het ministerie, vertegenwoordigers van zorgaanbieders en beroepsverenigingen, cliënten- en familieorganisaties en zorgverzekeraars werd in juni 2012 het Bestuurlijk Akkoord Toekomst GGZ gepresenteerd. Daarin stonden 23 afspraken om de geestelijke gezondheidszorg 'kwalitatief hoogwaardig' en betaalbaar te houden. Een forse beddenreductie met eenderde van het totaal ten gunste van de zorg buiten de kliniek (de ambulante zorg), destigmatisering van psychiatrische patiënten, invoering van 'prestatiebekostiging' via het systeem van de Diagnose Behandel Combinatie (DBC) en invoering van een zogeheten Routine Outcome Monitoring (ROM) om de kwaliteit in de gaten te houden, maakten deel uit van de gemaakte afspraken.

Nog geen zes jaar later is van destigmatisering geen sprake. Ondanks initiatieven om psychiatrische cliënten een stem te geven - bijvoorbeeld via de blogs op psychosenet.nl - kampen veel cliënten met blijvende eenzaamheid. Ambulante ggz-teams in de buurt doen goed werk, maar kunnen de vraag nauwelijks aan. Het tekort aan psychiaters in instellingen is nijpend. 'Verward op straat: het is een nieuwe epidemie', kopte Het Parool afgelopen woensdag. In mijn directe omgeving werd onlangs een autistische man na een incident uit zijn beschermde woonvorm op straat gezet. Hij moest zich maar melden bij de nachtopvang, was het advies. Drie weken later zwerft hij nog steeds op straat.

De ggz is een wereld van goede bedoelingen. Dat is altijd zo geweest. Met de beste bedoelingen richtten de Broeders van Liefde in 1914 het gesticht Sint Bavo op in Noordwijkerhout. Honderd jaar later werd het gesloopt, net als al die andere psychiatrische ziekenhuizen in het land. Patiënten moesten langer thuis blijven wonen en niet meer gehospitaliseerd worden in een instelling, was het idee.

Dat idee was niet origineel. Al in de jaren dertig van de vorige eeuw onderzocht een man als Arie Querido of het aantal langdurige opnamen van Amsterdamse psychiatrische patiënten niet teruggebracht kon worden teneinde de kosten op de gemeentelijke begroting te drukken. In de jaren zeventig werden overal 'sociowoningen' opgezet waarin psychiatrische patiënten hun eigen leven moesten kunnen leiden. Onder druk van de slechte economische situatie van de jaren tachtig kreeg deze 'ambulantisering' een extra impuls en verschenen ideologisch gemotiveerde beleidsstukken over het belang van 'vermaatschappelijking van de zorg'. En inmiddels worden er boekwerken geschreven over herstelgerichte zorg.

Al meer dan een halve eeuw wordt er geprobeerd grip te krijgen op het probleem van mensen die lijden aan psychiatrische ziektebeelden. Maar welke nieuwe woorden men ook verzint, welke bekostigingssystematiek wordt ontworpen of welke verantwoording men ook optuigt, de problemen blijven bestaan. Hoe harder de politiek probeert mensen in hun eigen kracht te zetten, hoe schrijnender de realiteit dwingt tot de conclusie dat niet iedereen eigen kracht heeft. Dat er soms gewoon moet worden ingegrepen. Niet door een indicatie aan te vragen, maar door een dak boven iemands hoofd te regelen. Ja, en soms moet dat dan in een instelling. Niet door een samenwerkingsprotocol te ondertekenen, maar door medicatie te geven. Ja, soms ook onder dwang. Niet door met wetgeving te schermen, maar door de wanhopige moeder te informeren wier zoon zonder pardon op straat is gezet. Ja, ook als dat niet helemaal strookt met de privacyregelgeving.

Mensen die roepen dat we daarmee teruggaan naar de paternalistische beterwetende psychiaters van vroeger, kennen de praktijk niet. Er komen geen Broeders van Liefde meer die twintig patiënten dagenlang op bed vasthouden. Patiënten kunnen hun rechten doen gelden. Natuurlijk moeten mensen die gestabiliseerd zijn, zo snel mogelijk terug naar hun eigen omgeving. Herstelgerichte zorg is prachtig. Maar de realiteit dwingt tot het besef en de acceptatie van het feit dat er mensen zijn die voor kortere of langere tijd niet voor zichzelf kunnen zorgen en dus zorg nodig hebben.

De geestelijke gezondheidszorg wordt - evenals overigens veel andere maatschappelijke organisaties - geteisterd door angst. Alle risico's worden gedekt door protocollen, alle verantwoordelijkheid afgeschoven op de volgende keten uit de samenwerkingsovereenkomst. Wat nodig is, is lef. Verantwoordelijkheid nemen alvorens verantwoording af te leggen. Niet andersom.

_{Miek Smilde is journalist en auteur van Sint Bavo over de geschiedenis van de psychiatrie.}