Gemeenten kraaien victorie, en het Rijk betaalt wel door aan die falende jeugdzorg

Sinds in 2015 de jeugdzorg een taak van gemeenten is geworden zijn de uitgaven geëxplodeerd van 3,6 miljard euro in 2015 naar 5,5 miljard euro in 2019. Daarbij blijkt er een onevenredig grote toename te zijn opgetreden in het aanbod van lichte zorg. Veel jeugdigen met complexe problemen, daarentegen, kunnen niet snel in de specialistische jeugdhulp terecht, maar worden op een wachtlijst geplaatst.

Er bestaat al lange tijd onenigheid over de verdeling van deze extra kosten voor de jeugdzorg tussen het Rijk en de vereniging van Nederlandse gemeenten (VNG). De VNG wilde dat het Rijk de gemeenten zou compenseren voor alle extra kosten, het Rijk legde de verantwoordelijkheid voor die hogere kosten geheel bij de gemeenten. Beide standpunten zijn niet houdbaar: zowel het Rijk als de gemeenten hebben bijgedragen aan de explosie van de kosten van de jeugdzorg.

Zo maakt de marktwerking die het Rijk voor de jeugdzorg heeft toegestaan, het voor gemeenten moeilijk om in te grijpen in de beslissingen van zorgaanbieders. Gemeenten staan machteloos als zorgaanbieders miljoenen euro’s zorggeld overschrijven naar privérekeningen. In de woorden van staatssecretaris Paul Blokhuis is dat nu eenmaal een gevolg van onze ‘ondernemingsrechtelijke zelforganisatie’. Die ‘zelforganisatie’ heeft geleid tot niet één, maar honderden Sywerts in de zorg die met bv’s en commerciële holdings over de ruggen van de cliënten en belastingbetalers in korte tijd rijk worden aan de jeugdzorg.

Daarnaast heeft de wetgever bij de decentralisatie van de jeugdzorg ervoor gekozen om huisartsen het recht te geven zorgvragen door te verwijzen naar zorginstellingen. Daar is geen duidelijke motivatie voor want, zoals psychiater Damiaan Denys betoogt in zijn bestseller Het tekort van het teveel, hebben een groot deel van de ervaren psychische stoornissen geen aantoonbare biologische basis. Inmiddels zijn huisartsen al een aantal jaren de grootste verwijzers van jeugdhulp. De gemeenten betalen de rekening.

Maar verder blijken de gemeenten veel boter op hun hoofd te hebben bij het wijzen naar het Rijk. Gemeenten hebben de afgelopen jaren bij de jeugdzorg letterlijk open huis gehouden. Iedereen, met of zonder een deugdelijke kwalificatie, mocht bij de gemeenten jeugdzorg aanbieden. Als reden daarvoor werd gewezen op de keuzemogelijkheden die dit cliënten zou geven. De zorgaanbieders zagen echter vooral een lucratieve broodwinning in de lichte jeugdzorg. De explosie in de uitgaven aan de jeugdzorg is mede een gevolg van de toename aan therapieën waarvan de effectiviteit niet bewezen zijn, zoals ‘paardenknuffelen’ of therapieën tegen angst voor honden.

Onlangs heeft de arbitragecommissie jeugdzorg (AC), waartoe door het Rijk en de VNG gezamenlijk was besloten om het conflict op te lossen, uitgesproken dat de stijging van de uitgaven met 1,9 miljard geheel door het Rijk moet worden bijgepast. De VNG kraaide victorie, want die uitspraak zou een erkenning zijn van de verantwoordelijkheid van het Rijk voor die uitgavenstijging.

Daarmee geeft de VNG een gekleurde interpretatie van die uitspraak. De arbitragecommissie erkent namelijk dat de stijging van de uitgaven in ieder geval deels is toe te schrijven aan gemeentelijk beleid. De arbitragecommissie vindt het echter ongewenst dat de gemeenten zelf de financiële gevolgen daarvan moeten dragen. Dat zou namelijk leiden ‘tot verdere negatieve gevolgen leiden voor het functioneren van gemeenten’.

Wel moeten de gemeenten van de arbitragecommissie maatregelen nemen om de uitgaven beheersbaar te maken en de toegankelijkheid tot zorg voor jongeren met complexe problemen te verbeteren.

Het Rijk is dus volgens de arbitragecommissie gehouden om tekortschietend beleid van gemeenten uit het verleden te blijven financieren voor de komende jaren, in afwachting van het succesvol invoeren van maatregelen door gemeenten. Die maatregelen worden door de arbitragecommissie echter niet erg helder omschreven.

Er is sprake van een ‘ontwikkelagenda’ en van een ‘onafhankelijke deskundigencommissie’ die zicht moet krijgen op de implementatie en opbrengsten van de maatregelen. Wat er zal moeten gebeuren als de gemeenten er niet in slagen om deze (niet nader omschreven) maatregelen succesvol af te ronden, wordt evenmin duidelijk.

Kortom, de arbitragecommissie acht de gemeenten medeverantwoordelijk voor de kostenstijging in de jeugdzorg. Maar de arbitragecommissie verplicht de gemeenten echter tot weinig of niets. Geen wonder dat de VNG blij is met de uitspraak van de arbitragecommissie openbare financiën.

Harrie Verbon is lid van een rekenkamer in Midden-Brabant en emeritus hoogleraar.