Gastcolumn: ‘Waarom factcheckers van maatschappelijk belang zijn’

Mensen zijn heel slecht in het herkennen van onjuiste informatie. Dat blijkt uit het beantwoorden van deze twee vragen:

1. Door wat werd Jona opgeslokt, volgens het bijbelverhaal?

2. Hoeveel dieren van elke soort nam Mozes mee in de ark?

Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen als antwoorden geven: ‘een walvis’ en ‘twee’. Ook al weten ze best dat het Noach was die met zijn ark de zondvloed trotseerde. De fout valt ze gewoon niet op als ze de vraag lezen.

Kan gebeuren, zou je zeggen, maar het verontrustende is dat het lezen van onwaarheden de kans vergroot dat mensen de foutieve informatie vervolgens gaan onthouden als juiste informatie.

Ik las deze boeiende informatie in een artikel op The Conversation, geschreven door Lisa Fazio, een psycholoog verbonden aan Vanderbilt University, die veel onderzoek doet naar de vraag hoe mensen foutieve informatie verwerken. En ook naar de vraag wat je kunt doen om ervoor te zorgen dat mensen onjuiste informatie wèl zien.

Onjuist informatie beter onthouden

Weinig helpt, zo blijkt uit experimenten die Fazio en andere psychologen hebben gedaan. Meer kennis over een onderwerp, meer tijd om een tekst te lezen, of de foutieve informatie in rode letters weergeven: het helpt gek genoeg niet. Sterker nog, mensen meer tijd geven of onjuistheden rood maken werkt contraproductief: het zorgt er voor dat mensen de onjuiste informatie alleen maar beter onthouden. En niet dat mensen de fouten herkennen.

Gelukkig is er ook iets wat wel helpt. Lezen als een factchecker. Als je mensen instrueert een tekst te lezen om de fouten erin op te sporen, dan vallen onjuistheden wèl op. Ook lang niet alle fouten overigens, maar een stuk meer dan zonder deze instructie. Het geeft maar aan hoe sterk de menselijk neiging is om zaken als ‘waar’ te zien.

Maar voortdurend lezen als een factchecker die op zoek is naar onjuist informatie, dat doet natuurlijk niemand. Daarom is het belangrijk dat er professionele factcheckers zijn. Fazio concludeert in haar artikel dat professionele factcheckers een essentiële dienst leveren aan de samenleving door het opsporen van onjuiste informatie.

Die woorden doen me deugd als mede-oprichter en mede-coördinator (samen met mijn collega Peter Burger) van Nieuwscheckers, een factcheck-initiatief van de Universiteit Leiden. Sinds 2009 sporen we met studenten fouten op in de berichtgeving van nieuwsmedia. Sinds vorig jaar doen we dat ook met berichten op Facebook.

Minuscule luis in de pels

Jammer genoeg leiden factcheckers nog altijd een wat noodlijdend bestaan in Nederland. Er zijn weliswaar factcheck-rubrieken van de Volkskrant, NRC en NU.nl, maar het is vrij marginaal als je het vergelijkt met de VS, waar je gespecialiseerde factcheck-organisaties hebt als Factcheck.org, Politifact en Snopes. Daar zijn factcheckers dag in dag uit bezig met het opsporen en controleren van onjuistheden. Nieuwscheckers is daarbij vergeleken een minuscule luis in de pels.

In de afgelopen jaren zijn er enkele pogingen ondernomen om ook in Nederland een professionele factcheck-organisatie op te zetten. De reacties zijn meestal positief: goed idee, moet er komen, doen! Maar tegelijkertijd houdt iedereen de hand op de knip. En dat is best gek, in een tijd waarin er volop zorgen zijn over nepnieuws, desinformatie en propaganda.

Ik ben ervan overtuigd dat als er momenteel nog geen publieke omroep zou bestaan en we zouden bedenken dat het goed zou zijn om publiek geld (oftewel belastinggeld) te steken in journalistiek, het in niemand zou opkomen om dat geld te spenderen aan algemeen nieuws op radio, televisie en internet. Dat nieuws is er immers in overvloed.

Nee, dan zou het financieren van een professionele factcheck-organisatie een goede kans maken. Een club van factcheckers die niets anders doen dan onwaarheden opsporen in de beweringen van politici, fouten in nieuwsberichtgeving detecteren en misinformatie op sociale media achterhalen. Dat laatste is iets wat in Nederland niet of nauwelijks gebeurt, terwijl - onder meer bij breaking news over rampen en aanslagen - er veel onwaarheden via de sociale media verspreid worden. Zo’n hardcore factcheck-organisatie zou dus echt een enorm goede aanvulling zijn op de bestaande journalistiek in Nederland.

Als het kabinet zich zorgen blijft maken over - al dan niet Russisch - nepnieuws, dan zou het geen gek idee zijn de leden van het kabinet deze column te laten lezen.

_{Alexander Pleijter werkt als universitair docent internetjournalistiek aan de Universiteit Leiden.}