Europa blokkeert het vrijgeven van patenten op coronavaccins – en dat is beschamend

In mei 2021 noemde de EU het opschorten van patenten bespreekbaar. Sindsdien is het stil en wachten Afrikaanse regio’s altijd nog op hun eerste prik. Geef de patenten toch vrij, betoogt filosoof en cabaretier Tim Fransen.

Een jaar geleden werden in Nederland de eerste prikken tegen corona gezet. Een triomf van de moleculaire biologie en – laten we niet flauw wezen – een triomf van de mensheid. Natuurlijk, de meeste van ons hadden in een joggingpak op de bank Tiger King of The Last Dance zitten kijken, in plaats van in een labjas een mRNA-vaccin te perfectioneren. Maar laten we niet vergeten: de ontwikkeling van die vaccins is medegefinancierd met belastinggeld (in totaal zo’n 90 miljard euro wereldwijd). Dus wij brave belastingbetalers mogen toch zeker ook met een deel van de eer strijken.

In scherp contrast met deze wetenschappelijke triomf staat de wanprestatie van de mensheid als het gaat om de toegang tot deze vaccins. Een wanprestatie die consequenties heeft ver voorbij deze pandemie – ik zou zelfs zo ver willen gaan om te zeggen: consequenties die raken aan de toekomst van onze beschaving. Al is het hopelijk nog niet te laat om dit falen recht te zetten.

Met het vreugdevolle nieuws van effectieve vaccins – destijds hadden we nog te maken met de alfavariant van het virus, je zou er bijna nostalgisch van worden – kwam het erop aan om die vaccins zo snel mogelijk, in zo groot mogelijke hoeveelheden te produceren en te verspreiden. De betreffende farmaceutische bedrijven – Pfizer, Moderna, AstraZeneca, etc – beschikten helaas maar over een beperkte productiecapaciteit. Daarom rees al gauw de vraag of het niet een goed idee was om de patenten op deze vaccins op te schorten en het recept te delen. Op die manier zouden we gebruik kunnen maken van de wereldwijde productiecapaciteit en de kosten omlaag kunnen brengen. Zo zou zo snel mogelijk de gehele wereldbevolking beschermd kunnen worden tegen dit virus. Bovendien zouden we die productiecapaciteit kunnen gebruiken om alleen de meest effectieve vaccins met de minste bijwerkingen te produceren.

Er zijn goede redenen voor het bestaan van patenten. De bescherming van intellectueel eigendom zorgt voor de nodige financiële prikkels om te investeren in technologische innovaties. Toch gingen er in de gezondheidsethiek al langere tijd stemmen op om het systeem van financiële prikkels te veranderen als het gaat om essentiële medicijnen. Al voor de coronacrisis was de wrange situatie namelijk – en wrang is zacht uitgedrukt – dat zo’n 2 miljard mensen op deze planeet geen toegang hebben tot essentiële medicijnen omdat deze te duur zijn, met jaarlijks zo’n tien miljoen dodelijke slachtoffers als gevolg.

Maar goed, je weet hoe het gaat met wereldwijde, revolutionaire systeemveranderingen: die duren vaak nog langer dan de vorming van een nieuw kabinet. Toch hadden we met de wereldwijde uitbraak van covid-19 te maken met een acute en ongeëvenaarde situatie. Zouden we in dit geval niet op z’n minst een uitzondering moeten maken? Veel experts en instanties vonden van wel: van ngo’s zoals Oxfam Novib en Amnesty, tot het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift Nature, maar net zo goed een economisch-liberale krant als The Financial Times. Inmiddels lijkt het idee een stille dood te zijn gestorven, al zouden we ons daar volgens mij niet bij neer moeten leggen.

Rechtvaardigheid

Pleitbezorgers van dit idee dragen doorgaans twee verschillende argumenten aan. Het eerste argument draait om rechtvaardigheid, het tweede komt neer op verlicht eigenbelang. Beide argumenten lijken me op zichzelf overtuigend genoeg, maar volgens mij zouden we er zelfs nog een derde argument aan kunnen toevoegen.

Om kort stil te staan bij de eerste twee. Het rechtvaardigheidsargument spreekt hopelijk voor zich. Zonder collectieve actie gaan de schaarse vaccins naar de hoogste bieder. Landen komen zo in een concurrentiestrijd terecht waarbij de armere landen aan het kortste eind trekken. Dit is precies wat er is gebeurd. Hoofd van de Wereldgezondheidsorganisatie Tedros Adhanom Ghebreyesus sprak terecht van een ‘catastrofaal moreel falen’.

Om nog iets van hun morele geloofwaardigheid te redden, besloten de rijke landen tot een covax-donatieprogramma. Tot op heden is dit een catastrofaal moreel falen op zichzelf gebleken: van geleverde doses waarvan al bijna de houdbaarheidsdatum was verstreken, tot vooral heel veel beloofde doses die überhaupt niet geleverd werden. Begin december bleek Nederland de kroon te spannen. Van de 26 miljoen beloofde doses leverde het slechts een paar honderdduizend. En zo verkeert planeet aarde nu in een situatie waarbij de rijke landen volop aan het boosteren zijn, terwijl het overgrote deel van landen als Nigeria, Malawi, Ethiopië en Tanzania nog op een eerste prik wacht.

Los van de schrijnende onrechtvaardigheid, was er nog het argument van verlicht eigenbelang. Immers: de rijke landen zijn er net zozeer bij gebaat dat de wereldbevolking als geheel zo snel mogelijk is gevaccineerd, zodat mutaties voorkomen kunnen worden. Inmiddels weten we dat dit niet alleen maar theorie is.

Het zal niemand verbazen dat de betrokken farmaceuten bezwaar maken tegen patentopschorting. Hun argumenten zijn door experts overtuigend van tafel geveegd. En ja, natuurlijk zouden er praktische obstakels zijn om een wereldwijde vaccinproductie op te tuigen, maar die obstakels worden nu misbruikt voor een nogal cynische verdediging van commerciële belangen.

En zelfs als het opschorten van patenten een brug te ver was geweest, was er nog een minder radicale optie geweest: het opkopen van de patenten. Landen hadden de handen ineen kunnen slaan om dit te financieren. Volgens Statista heeft de wereldeconomie alleen al in 2020 zo’n 3 biljoen dollar aan schade opgelopen. In het licht van zulke astronomische bedragen is het allerminst een gek idee een riante geldsom neer te tellen voor het meest effectieve bestrijdingsmiddel waarover de wereld beschikt. De farmaceuten hadden er niet bekaaid vanaf hoeven komen.

Eigendomsrecht

Waar is het dan misgegaan? Een ruime meerderheid van landen was voor het opschorten van de patenten. Dat geldt niet alleen voor armere landen, maar ook voor de vaccin producerende landen Rusland en China. Uiteindelijk ging onder Joe Biden zelfs Amerika overstag. Dat is bijzonder. Niet alleen omdat Amerika onderdak biedt aan Pfizer en Moderna, maar ook omdat het een land is met een kapitalistische ziel, waar intellectuele eigendomsrechten doorgaans als heilig worden beschouwd.

Pijnlijk genoeg gaat de prijs voor De Grootste Dwarsligger dan ook naar Europa. EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen liet in een eerder stadium weten dat ze ‘totaal geen voorstander van het vrijgeven van patenten’ was. Toen Europa twee weken later in haar hemd werd gezet door de omslag van de VS, noemde Von der Leyen het voorstel ineens ‘bespreekbaar’. Dat was mei vorig jaar, sindsdien is het angstvallig stil.

Enerzijds is het verklaarbaar dat juist Europa tegenstribbelt: het Verenigde Koninkrijk heeft AstraZeneca, de Europese Unie heeft CureVac, Janssen en BioNTech, het Duitse bedrijf dat de belangrijkste patenten van het Pfizer-vaccin bezit. Anderzijds is het onbegrijpelijk dat uitgerekend Europese landen tegen het voorstel zijn. De EU ziet zichzelf als een zogenaamde ‘waardengemeenschap’. Deze waarden komen mogelijk het meest tot uitdrukking in de omarming van universele mensenrechten.

De EU heeft verschillende mensenrechtenverklaringen ondertekend die naast het uitgangspunt van menselijke gelijkwaardigheid ook specifieke rechten zoals ‘het recht op leven’ en ‘het recht op gezondheid’ bevatten. Europa ziet zichzelf bij uitstek als het continent waar mensenrechten gewaarborgd zijn, en heeft bovendien ook de aspiratie een vaandeldrager te zijn voor de rest van de wereld. Hoe inspirerend denkt Europa te kunnen zijn als het afhaakt wanneer het de kans krijgt die waarden meer te laten zijn dan enkel mooie woorden?

Hiermee komen we bij mijn derde argument om de patenten op coronavaccins vrij te geven. Met het vrijgeven van de patenten had de internationale gemeenschap een niet te onderschatten symbolische daad gesteld: er zijn dingen op deze aarde die ons gezamenlijk aangaan, en waar we gezamenlijk verantwoordelijkheid voor dienen te dragen. Om die daadwerkelijk op waarde te schatten, moeten we iets uitzoomen en voorbij deze pandemie kijken. Wil de menselijke beschaving de 21ste eeuw zonder al te veel kleerscheuren doorkomen, dan liggen er imponerende collectieve uitdagingen in het verschiet. De opwarming van de aarde is de meest in het oog springende, maar de gevaren komen net zozeer van de technologische krachten die we hebben ontketend.

De Britse filosoof Toby Ord wijst erop dat de menselijke beschaving in 1945 een nieuw tijdperk heeft betreden. Om precies te zijn op 16 juli 1945, met de eerste succesvolle kernwapenproef. Vanaf dat moment beschikt de mensheid namelijk over de technologie om zichzelf te vernietigen. In de 21ste eeuw zijn onze destructieve capaciteiten nog vele malen groter dan toen. De kennis die ons in staat stelt om het dna van een virus in kaart te brengen en er een vaccin tegen te ontwikkelen, stelt een kwaadwillend land net zo goed in staat een ultradodelijk, synthetisch virus te fabriceren (eventueel nadat dat land eerst een vaccin heeft ontwikkeld voor de eigen bevolking – al wil ik uiteraard niemand op ideeën brengen.)

Je zou kunnen spreken van zoiets als een ‘technologie-paradox’. Naarmate een beschaving technologisch meer ontwikkeld raakt, wordt die beschaving kwetsbaarder. Dat is omdat die technologie net zozeer gebruikt kan worden voor duistere, destructieve doeleinden; door kwaadwillende leiders, door terroristische groeperingen of door doorgedraaide individuen. Tegenwoordig kan een enkele hacker het elektriciteitsnetwerk van een heel land platleggen; in de 16de eeuw kon een kwaadwillende enkeling hoogstens alle straatlantaarns in het dorp uitdoven. (Al weet ik niet waarom je dat überhaupt zou doen, want zie daarna als slechterik nog maar eens thuis te komen.)

De mensheid heeft het punt van haar ontwikkeling bereikt waarop zij zou moeten inzien dat er dingen zijn die economische of nationale belangen overstijgen. Het streven naar een vreedzame, solidaire wereldorde is niet langer een dromerig verlangen, geen kwestie van romantisch utopisme. Het is de enige weg die niet uiteindelijk doodloopt.

Badr Hari

Tijdens deze pandemie heb ik nog een paar keer gedacht aan het laatste gevecht tussen Rico Verhoeven en Badr Hari. Dat was op 21 december 2019. Niemand had nog van covid-19 gehoord, al was het virus vermoedelijk enkele dagen eerder op een markt in Wuhan overgesprongen op de mens. Tweeënhalve ronde lang beukten deze titanen op elkaar in, totdat Badr Hari na een ongelukkige draaitrap geblesseerd moest opgeven. Huilend, en niet in staat om op te staan, zat hij op het canvas. Alsof het niet ontroerend genoeg is om een getrainde vechter van 110 kilo te zien snikken, maakte Verhoeven het beeld compleet door hurkend zijn arm over zijn schouder te leggen en hem broederlijk toe te spreken: ‘Je gezondheid is het belangrijkste, dat je terugkomt bij je gezin.’ Daarna omhelsden ze elkaar met hun ontblote bovenlijven, een omhelzing van minstens een halve minuut, terwijl ze warme woorden wisselden en zelfs een lach deelden.

Je kunt denken: ‘Rico, misschien ben jij niet de meest geloofwaardige ambassadeur van de boodschap dat je gezondheid het belangrijkste is, aangezien je net tweeënhalve ronde alles hebt gedaan om je tegenstander tegen het canvas te meppen.’

Toch spreekt uit deze ontroerende scène ook een besef dat bij de mensheid nog niet lijkt te zijn ingedaald. Namelijk: we kunnen elkaar op allerlei vlakken de tent uitvechten, maar uiteindelijk zijn er dingen die onze onderlinge geschillen overstijgen.

In de huidige toestand lijkt de wereld vaak zo ver verwijderd van dit ideaal van samenwerking en wederzijds respect, dat een mens er gemakkelijk moedeloos van wordt. Dat maakt het niet vrijgeven van levensreddende vaccins des te meer een jammerlijk gemiste kans. Niet alleen is het een relatief simpele, maar ook een uiterst concrete stap om dichterbij dit ideaal te komen.

Het is niet te laat om alsnog van gedachten te veranderen. Zeker nu het virus is gemuteerd, en mogelijk niet voor de laatste keer, hebben we de kans ook met eventuele nieuwe vaccins voor een andere aanpak te kiezen. Tot die tijd lijkt het erop dat Rico Verhoeven meer wijsheid bezit dan onze Europese leiders.