Een vrede zonder zege is hoe dan ook vernederend voor Rusland

Misschien is het geen toeval dat juist de Franse president Emmanuel Macron Rusland wil behoeden voor een vernederende vrede. Want Frankrijk heeft in zijn veelbewogen geschiedenis volop ervaring opgedaan met uiteenlopende vredesregelingen: aan de ene kant van het spectrum de milde vrede van 1815, die het Europese continent lange tijd vrijwaarde van grote oorlogen. Aan de andere kant de ‘wurgvrede’ van Versailles – in 1919 opgelegd aan de verliezers – waarmee de kiemen voor een volgende wereldoorlog werden gelegd.

In het eerste geval profiteerde Frankrijk, na de Napoleontische oorlogen die bijna een kwart eeuw hadden gewoed, van het streven naar rust en stabiliteit van de geallieerde overwinnaars. Engeland en (jazeker) Rusland wisten Pruisen ervan te weerhouden zich op Frankrijk te wreken. Zij waren vooral uit op de ‘debonapartisering’ van Frankrijk: de verwijdering van de mentale residuen van het regime van Napoleon. Met een amputatie van het overwonnen Frankrijk of met het opleggen van zware herstelbetalingen zou dit nobele streven niet zijn gediend, meenden zij.

Gelijkberechtigde partner

De wendbare diplomaat Charles-Maurice de Talleyrand, die alle regimewisselingen van de voorgaande decennia had overleefd, werd als vertegenwoordiger van Frankrijk bij het Congres van Wenen (1814-1815) niet naar de beklaagdenbank verwezen, maar nam aan de onderhandelingen over de nieuwe veiligheidsarchitectuur van Europa deel als gelijkberechtigde partner. Frankrijk zou – gezien de grootte van zijn territorium, zijn bevolkingsomvang en zijn geschiedenis – hoe dan ook een grote mogendheid blijven. Het kon dan ook beter als zodanig worden bejegend.

In haar in 2018 verschenen boek Tegen de terreur toonde Beatrice de Graaf haar waardering voor de wijsheid van de overwinnaars. Napoleon zou minder barmhartig zijn geweest, valt op te maken uit zijn commentaar op de vrede van 1815. ‘Ze hadden alle voordelen’, zei hij – doelend op zijn vroegere tegenstanders. ‘Maar wat voor compensaties hebben ze voor hun land bereikt? De vrede die ze hebben gesloten, hadden ze ook kunnen tekenen wanneer ze waren verslagen.’

Ruim een eeuw later zou Georges Clemenceau, premier van de Derde Franse Republiek van 1917 tot 1920, zich beduidend wraakzuchtiger opstellen tegenover de verliezers van de Eerste Wereldoorlog (en ook wraakzuchtiger dan Otto von Bismarck na de Frans-Pruisische Oorlog van 1870-’71). Het verslagen Duitsland werd de mogelijkheid ontzegd om zich ooit weer als grote mogendheid op te richten. Dat althans was de bedoeling van Clemenceau, die in dit streven onvoldoende weerwerk kreeg van zijn Britse en Amerikaanse bondgenoten.

Kernmachtstatus

Met zijn vermaning Rusland niet het vel over de oren te trekken, toont Emmanuel Macron zich een Realpolitiker – al zal dat vermoedelijk zijn woordkeus niet zijn. Hij weet dat Rusland in Oekraïne verslagen kan worden, maar dat het nooit zal worden overweldigd. Als Oekraïne en zijn westerse bondgenoten dat al zouden wíllen, zouden ze Rusland nooit kunnen dwingen tot een vredesorde à la Versailles. Daarvoor is het land (met 11 tijdzones) simpelweg te groot en is het militair te sterk. De kernmacht-status van Rusland is een gegeven – ook als nog meer vroegere Sovjetrepublieken zich er verder van zouden distantiëren.

Op papier biedt het Weense model meer perspectief op een duurzame vrede: een Russische nederlaag op het slagveld, een paleisrevolutie (in dit geval in het Kremlin), gevolgd door een internationale vredesconferentie waaraan het post-poetinistische Rusland als gelijkberechtigde partner deelneemt. De praktijk zal echter weerbarstiger zijn, zelfs als Rusland zou worden verslagen, en zelfs als zich er een regimewisseling zou voltrekken.

Niet deemoediger

Want een nieuw Rusland zal niet per se een deemoediger Rusland zijn – een land dat zijn imperialistisch verleden afzweert. Rusland meende nooit in de spiegel te hoeven kijken, zei Volkskrant-collega Arnout Brouwers onlangs in een podcast over de oorlog in Oekraïne. En de vraag is of daarin ooit verandering zal komen. Wellicht zal een eventuele nederlaag in Oekraïne de overwinning tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog tegen nazi-Duitsland – het meest glorieuze hoofdstuk van de Russische geschiedenis – juist nog meer glans geven.

Van zelfreflectie zal pas sprake zijn als Rusland onder ogen ziet dat het gemene zaak maakte met Hitler voordat die de Sovjet-Unie binnenviel, of als Russische historici oneerbiedige vragen aan de orde (mogen) stellen: is het grote aantal gesneuvelde militairen aan Russische zijde (bijna 11 miljoen) tijdens de Tweede Wereldoorlog niet mede het gevolg geweest van een primitieve strategie en de verachting van (eigen) mensenlevens? Of: heeft Rusland de vijandschap van vroegere broedervolken en satellietstaten niet door eigen wangedrag over zich afgeroepen?

Daarvoor is meer nodig dan een nederlaag in een oorlog die in Rusland nog steeds geen oorlog mag worden genoemd. Daarvoor is een Stunde Null nodig: een totale nederlaag – zoals nazi-Duitsland in 1945 leed – die een kritische zelfreflectie onontkoombaar maakt. Maar daarvoor zal geen regeringsleider durven opteren. De Weense optie is dus realistischer, al zal ze in Rusland het pacifisme niet aan de macht brengen.