Een samenleving kan niet zonder patriottisme, zegt politicoloog Yascha Mounk. En dat hoeft niemand uit te sluiten

Het is de angst van iedereen die tegenwoordig op televisie verschijnt: iets onhandigs zeggen waardoor je ‘viraal’ gaat en wordt afgemaakt op sociale media. In 2018 sprak de Duits-Amerikaanse politicoloog Yascha Mounk op de Duitse tv over immigratie als een belangrijke verklaring voor de opmars van het autoritaire populisme in de westerse wereld.

We staan aan de vooravond van een uniek experiment, zei hij. De situatie waarin we ons bevinden is nieuw: nog nooit woonden er zo veel immigranten in Europa en Noord-Amerika. Etnisch homogene landen zijn veranderd in multi-etnische democratieën waarin verschillende bevolkingsgroepen een manier van samenleven moeten vinden. ‘Dat experiment kan lukken. En ik denk dat het zal lukken. Maar niet zonder slag of stoot’, zei hij.

Na afloop was hij opgelucht. Niks geks gezegd. Maar toen hij na een vlucht van tien uur naar de Verenigde Staten zijn telefoon weer aanzette, ontplofte zijn inbox. ‘Waar haal je het gore lef vandaan om met ons te experimenteren’, schreef een boze Duitser. Een ander: ‘Fijn dat je toegeeft dat je meewerkt aan dit verachtelijke complot.’

Naar aanleiding van het interview had de radicaal-rechtse website Tichys Einblick zijn conclusies getrokken: Yascha Mounk en Angela Merkel hadden het Duitse volk moedwillig onderworpen aan een experiment met de multiculturele samenleving. Zo was Mounk toch viraal gegaan, als de intellectuele genius achter een sinister complot om Duitsland ‘om te volken’.

Uiteraard had hij iets heel anders bedoeld, schrijft hij in zijn nieuwe boek Het grote experiment – Waarom multiculturele samenlevingen uiteenvallen en hoe ze kunnen standhouden. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog was 1 op de 25 Britten in het buitenland geboren, nu is dat 1 op 7. In het ooit zo homogene Zweden heeft 1 op de 5 inwoners een migratieachtergrond. Die snelle verandering in de samenstelling van de bevolking is niet het resultaat van een complot door een kwaadwillende elite, maar het onbedoelde gevolg van een reeks politieke, economische en humanitaire beslissingen.

Niettemin zijn we in een groot experiment terechtgekomen, aldus Mounk, omdat we niet kunnen weten hoe de multi-etnische samenleving zich zal ontwikkelen. We weten alleen dat het moeilijk zal worden. Historisch gezien zijn botsingen tussen verschillende identiteitsgroepen een van de belangrijkste aanjagers van conflict, schrijft hij. Het grote experiment kan mislukken omdat de dominante meerderheid minderheden haar wil oplegt, met alle discriminatie en mogelijk geweld van dien. Of omdat de samenleving fragmenteert in bevolkingsgroepen die hun eigen identiteit benadrukken, waardoor ze worden veroordeeld tot een permanente strijd. Mounk gelooft echter dat het experiment kan slagen als de verschillende bevolkingsgroepen zich kunnen vinden in een gemeenschappelijk nationaal besef dat voldoende ruimte laat voor ieders eigen identiteit.

Zondag wordt Marine Le Pen misschien wel tot president van Frankrijk gekozen. Wat zegt dat over het grote experiment?

‘De opkomst van Le Pen laat zien hoe moeilijk het is om een multi-etnische samenleving te laten werken. Democratische instituties versterken vaak de spanningen, omdat democratie altijd een zoektocht naar een meerderheid is. Daarom is er de angst dat nieuwe mensen binnenkomen met andere voorkeuren die het land zullen veranderen.

‘De hoge score voor Le Pen is ook de prijs die Frankrijk betaalt voor zijn diepe, doordringende pessimisme. Politici als Le Pen en Éric Zemmour praten over de staat van hun land in extreem negatieve termen. Het centrum en links zijn er niet in geslaagd daar een optimistische visie tegenover te stellen.’

Emmanuel Macron heeft zich toch altijd geprofileerd als een optimistisch politicus?

‘Maar op het thema diversiteit is hij er niet in geslaagd met een optimistisch tegenverhaal te komen. Hij zwalkte tussen een naïef geloof in openheid, toen hij niet echt erkende dat immigratie en diversiteit problemen met zich mee brengen, en het omhelzen van onderdelen van Le Pens pessimisme.’

Wat gebeurt er als Le Pen wint?

‘De gevolgen zouden dramatisch zijn. Frankrijk zal terugkeren naar een model waarin de meerderheid de minderheid zal vertellen hoe zij moet leven. Ik wil niet speculeren over de vraag welke maatregelen ze zal doorvoeren, maar sommige fundamentele rechten zullen geschonden worden.’

Als jonge man koesterde Mounk een enorm wantrouwen tegen alle vormen van patriottisme en nationalisme. Een groot deel van zijn Joodse familie werd vermoord tijdens de Holocaust. Zijn Poolse grootouders kwamen in de jaren zestig naar Duitsland, nadat zij het slachtoffer waren geworden van een felle antisemitische campagne door de communistische machthebbers.

‘Toen ik aan het begin van deze eeuw ging studeren, dacht ik dat nationalisme een ideologie van 20ste eeuw was die we snel achter ons konden laten. Maar toen zag je mensen als Wilders en Haider in Oostenrijk de verkiezingen winnen, later volgden Modi in India en Trump in de VS. Je ziet de laatste twintig jaar wat er gebeurt als de beste mensen zo bang zijn voor de negatieve effecten van patriottisme dat ze het aan slechtste mensen overlaten om de emotionele aantrekkingskracht ervan uit te buiten.’

Een samenleving kan niet zonder patriottisme, stelt Mounk. Patriottisme is het cement dat haar bij elkaar houdt, de identificatie van individuele burgers met het grotere, gemeenschappelijke geheel van de natie. In het grote experiment is het de kunst om een ‘inclusief’ patriottisme te ontwikkelen, een vorm van trots op de natie die minderheden niet uitsluit.

Is dat niet zoiets als een vierkante cirkel? In de geschiedenis is patriottisme vaak ontaard in nationalisme dat anderen buitensloot.

‘Ik zie patriottisme als een halfwild dier dat altijd gevaarlijk blijft, dat altijd weer kan verwilderen. De beste manier om ermee om te gaan is om het te temmen en nuttig te maken. Patriottisme kan tot uitsluiting leiden, maar ook miljoenen inspireren om hun leven te wagen en hun land te verdedigen, zoals we nu in Oekraïne zien.’

Maar welke vorm zou zo’n inclusief patriottisme moeten aannemen?

‘Traditioneel is het nationalisme van Europa etnisch: alleen mensen die van één etnische groep afstammen behoren tot de natie. Dat is onrechtvaardig, want het sluit veel mensen uit die in onze samenleving wonen en er een nuttige bijdrage aan leveren. Bovendien hebben we al een ongelooflijk diverse samenleving. Dat kun je alleen veranderen door extreme vormen van uitsluiting, door uitzettingen en geweld. De tegenstanders van diversiteit zwijgen daarover.

‘Omdat etnisch nationalisme geen begaanbare weg is, zoeken filosofen vaak hun toevlucht tot een tweede vorm van patriottisme: constitutioneel patriottisme. Iedereen kan bij de natie horen, als hij de waarden van de Grondwet maar onderschrijft. Het delen van fundamentele waarden is een belangrijk element voor een gemeenschappelijke identiteit, maar het is niet genoeg.

‘Als iemand zegt: ik hou van mijn land, denkt hij waarschijnlijk niet aan artikel 7 van de Grondwet. Hij denkt aan het landschap, de geuren, de smaken, de gebruiken, beroemdheden. Dat is een cultuur waaraan mensen uit allerlei groepen kunnen deelnemen, een teken van de rijke diversiteit van een land dat meer naar de toekomst dan naar het verleden kijkt.’

Nationalisten zeggen dat burgers met een migratieachtergrond nooit ‘echte’ burgers kunnen worden omdat ze niet hetzelfde verleden delen.

‘Ik denk dat de meeste Nederlanders met een Turkse of Marokkaanse achtergrond graag in Nederland wonen en zich met het land identificeren. Niet allemaal, maar velen wel. Zeker als ze hier geboren zijn, hebben ze een affectie die gevormd is door het onderwijs, de gebruiken, de taal.’

Hoeveel ruimte laat inclusief patriottisme voor de eigen identiteit van de verschillende bevolkingsgroepen?

‘Wat we nodig hebben, is een conceptie van de samenleving waarin mensen niet hoeven te kiezen tussen bijvoorbeeld hun religieuze identiteit en het burgerschap van de natie. Je kunt moslim en Nederlander zijn, zoals je katholiek en Nederlander bent.

‘Daarvoor hebben we duidelijke regels nodig. In een vrije samenleving heeft elke volwassene het recht om zelf te bepalen hoe hij wil leven, zolang hij anderen niet schaadt. Maar hij heeft niet het recht om mensen uit zijn eigen gemeenschap te vertellen hoe ze moeten leven. Mensen moeten uit hun gemeenschap kunnen stappen, ze mogen niet worden opgesloten in een kooi van normen.’

Maar hoe voorkom je dat bijvoorbeeld een moslim uit de Franse banlieue zich niet opgesloten voelt in zijn eigen gemeenschap?

‘Praktisch is dat vaak moeilijk. Maar de wet moet heel duidelijk zijn: dreigen en fysiek geweld is verboden. Misschien zijn we maar in staat een minderheid van de zaken af te straffen, maar dat is geen reden om het niet te proberen.’

Het grote experiment wordt niet alleen bedreigd door nationalistisch rechts, schrijft u, maar ook door de wokecultuur van links. Als groepen voortdurend hun eigen identiteit benadrukken, kunnen zij niet integreren in het grotere geheel van de natie.

‘Daarin schuilt een groot gevaar. Links was traditioneel universalistisch. Het benadrukte de gelijkwaardigheid van mensen: ondanks alle verschillen delen we een gezamenlijke menselijkheid. In toenemende mate zie je bij links de neiging om mensen te definiëren in termen van hun identiteit, in wat hen scheidt eerder dan in wat hen bindt. In de Verenigde Staten zie je dat duidelijk bij elitaire privéscholen, die kinderen naar etnische groep indelen vanaf de leeftijd van 6, 8 of 10 jaar. Dat zendt niet alleen een verkeerde boodschap uit, maar is ook gevaarlijk.’

Waarom worden kinderen gescheiden?

‘Het doel is om te leren dat identiteit een van de belangrijkste aspecten van hun persoonlijkheid is. De bedoeling is ook om minderheden te stimuleren voor hun belangen en rechten te vechten. En de witte leerlingen moeten tot overtuigde antiracisten worden gemaakt. Maar wat we weten uit de psychologie: als je een sterke groepsidentiteit aanneemt, vecht je voor je eigen belangen en sluit je buitenstaanders uit.’

Kent alle kritiek op de wokecultuur niet te veel gewicht toe aan een kleine groep activisten op universiteiten?

‘In de VS is het begonnen bij kleine groepjes die niet helemaal serieus werden genomen, maar nu is de hele samenleving ervan doortrokken. In de VS vinden deze ideeën hun weerslag in het overheidsbeleid. Begin dit jaar waren er niet voldoende geneesmiddelen tegen corona voorhanden. Een aantal staten, waaronder New York, zei: de medicijnen gaan eerst naar mensen met ernstige onderliggende kwalen. Daarna moeten patiënten die niet wit zijn de voorkeur krijgen. Dat is immoreel. De kleur van je huid mag geen invloed hebben op je kansen op medische behandelingen.’

Anderzijds: minderheden liepen meer kans om aan corona te sterven.

‘Het is gevaarlijk om alleen door de lens van het concept ras naar de wereld te kijken. Daardoor mis je het belang van klasse. De beste voorspeller van sterfte aan corona was niet ras, maar of je een middelbareschooldiploma had of niet. Politiek is dit beleid ook een ramp. Wat zou je doen als je moet kiezen tussen stemmen op Trump en het leven van je grootvader in de waagschaal stellen?’

Het grote experiment kan alleen slagen als de middengroepen aan boord worden gehouden. Dat lukt niet als witte burgers voortdurend een negatief oordeel over hun eigen samenleving wordt opgedrongen, schrijft u. Kunnen Donald Trump en de Republieken hiervan profiteren bij de presidentsverkiezingen van 2024?

‘Trump staat buiten de mainstream van de VS. De meeste Amerikanen mogen hem niet. Het probleem is dat de Democraten door veel kiezers ook worden gezien als ver buiten de mainstream. Dat geldt niet alleen voor witte kiezers, maar ook steeds meer voor laagopgeleide kiezers uit andere etnische groepen, vooral latino’s. Als de Democraten terugkeren naar de mainstream, zullen ze Trump waarschijnlijk verslaan. Als ze dat niet doen, wordt het een dubbeltje op zijn kant.’

Het grote experiment wordt door links en rechts in de tang genomen, betoogt u. Toch bent u optimistisch over de kans van slagen. Waarom?

‘Een van de bronnen van mijn optimisme is de ontwikkeling van de samenleving. Die staat er veel beter voor dan de pessimisten van rechts of links willen doen geloven. Rechts en extreem-rechts zeggen dat immigranten niet kunnen integreren omdat ze cultureel inferieur zijn. Links en extreem-links zeggen dat immigranten niet integreren omdat ze worden uitgesloten door racisme en discriminatie.

‘Maar de situatie van migranten is beter dan veel mensen denken. De eerste generatie worstelt, maar hun kinderen en kleinkinderen doen het veel beter.

De kinderen van immigranten hebben zelfs meer kans om sociaal te stijgen dan de kinderen van ouders zonder migratieachtergrond met een vergelijkbare opleiding en inkomen.

‘In de meeste Europese landen wordt burgerschap niet meer gedefinieerd op de etnisch homogene manier van veertig jaar geleden. Veel Europeanen geloven dat immigranten volwaardige burgers kunnen worden.’

In theorie wel, in de praktijk is er nog altijd veel segregatie.

‘Natuurlijk zijn er problemen. Maar als je de westerse samenlevingen vergelijkt met andere tijden en plaatsen in de geschiedenis, dan ziet het er veel positiever uit. Daaraan moeten we verder werken, met een beetje meer moed.’