Deze dodenherdenking was er een met een pijnlijke intimiteit

Het was een gedenkwaardige dodenherdenking. De woorden die gesproken werden, de verlaten Dam, de lege kerk, het laatste licht van de avondzon, de stilte – dit alles gaf de plechtigheid een bijzondere intimiteit. Een pijnlijke intimiteit. Nooit eerder betrok ik datgene wat werd gezegd zo sterk op mezelf.

Zou ik in de oorlog een van die wegkijkers zijn ­geweest, over wie Willem-Alexander het had?

Denk ik in deze tijd te coulant over de politici voor wie Arnon Grunberg waarschuwde?

De eerste vraag kan ik onmogelijk beantwoorden. Ik geniet ‘de genade van de late geboorte’, ben van na de oorlog en heb nooit voor de keus gestaan. Vanuit die gerieflijke positie is mijn eerste reflex: wat vreselijk dat omstanders zonder protest toekeken hoe Joodse medeburgers in overvolle trams werden afgevoerd tijdens de Duitse bezetting. En hoe ­bewonderenswaardig waren degenen die tijdens de Februaristaking daartegen wel in verzet kwamen. Of ik zelf net zo dapper zou zijn geweest? Ik durf het niet te zeggen.

Daarom ben ik voorzichtig bij het be- of veroor­delen van de wegkijkers. Het gaat hier niet om wie goed waren, de verzetslieden, of wie fout waren, de verraders, maar om wie daartussenin zaten, zij die zich verscholen. Ze wilden niks doen wat gezin of ­leven in gevaar kon brengen, bedachten excuses daarvoor, waren bang en maakten zich klein om te overleven.

Die angst is iets dat na 75 jaar te gemakkelijk wordt vergeten. Soms denk ik dat ik me vergis als ik zie hoe snel er wordt geoordeeld, maar Nederland had in de meidagen van 1940 de oorlog toch echt verloren. De macht kwam voortaan uit de loop van een Duits geweer. Letterlijk: bij represailles zetten de bezetters willekeurig mensen tegen de muur. De Nederlanders verloren hun vrijheid van handelen. Ze behielden wel de vrijheid van keuze, konden ­kiezen voor verzet, maar moedig zijn is niet iedereen gegeven, zeker niet als de kans bestaat dat de dood erop volgt.

Velen doken weg. Dat gebeurt vaker. In de Sovjet-Unie zorgde het communistisch regime er met kampen, verbanningen en verdwijningen voor dat in de harten van de mensen altijd een kille angst sluimerde. ‘Angst voor de toorn van de staat, angst om het slachtoffer te worden van die toorn, die een mens kon verpulveren.’ Die verschrikkelijke macht verlamde de wil van een mens, schreef Vasili Grossman. Dat veranderde pas toen Sovjetleider Gorba­tsjov geweld afzwoer.

Tot die tijd hielden velen zich gedeisd, net als tegenwoordig veel Iraniërs of in 1940-’45 veel Nederlanders. Dat kun je laf noemen, maar ik zal het niet veroordelen, heb zelf nooit geleefd onder een onderdrukkend regime.

Anders is het met de tweede vraag die ik me stelde. Auschwitz begon met de toespraken van ­politici, zei Grunberg in een verwijzing naar de ­hedendaagse populisten. Ik ervoer het als een waarschuwing aan mezelf. Ik weet dat woorden gevaarlijk kunnen zijn en dat het steeds oppassen geblazen is. Tegelijkertijd wil ik niet dat Auschwitz ­telkens wordt gebruikt om debat en pogingen ­populisten te begrijpen te smoren.

Grunberg citeerde pas in deze krant met instemming de socioloog Joop Goudsblom: ‘Moraal is macht uitoefenen zonder van macht te reppen.’ Dat is precies de reden dat ik vaak allergisch ben voor moralisten. Zij wanen zich superieur, maar als hun oordeel gemakzuchtig is, is dat ergerlijk.

Na de dodenherdenking restte bij mij vooral een gevoel van deemoed over al die menselijke tragiek en feilbaarheid. Wegkijken zoals in de oorlog is laf, zeker, daarom stoppen mensen het weg. Niemand geeft graag toe dat hij niet durfde, zwak was. Maar ik en u die dit leest, laten we ook zelf eens eerlijk nagaan of er geen momenten in ons leven waren dat we dapperder hadden kunnen zijn dan we waren.