De schok bij de Belastingdienst kan niet groot genoeg zijn

Het schijnt onder ambtenaren bij de Belastingdienst te zijn ingeslagen als een bom. Goed zo.

De eigen bewindslieden hebben aangifte gedaan tegen de dienst wegens ambtsmisdrijven. Een strafrechtelijk onderzoek zou zich later op individuele ambtenaren kunnen richten. Vervolging is niet zeker, laat staan veroordeling, maar de reacties tonen dat deze zeer uitzonderlijke aangifte op zichzelf al een norm stelt. De schok kan niet groot genoeg zijn.

De Belastingdienst heeft ouders etnisch geprofileerd en onterecht beschuldigd van fraude met toeslagen voor kinderopvang. Door uitkeringen plots stop te zetten en met torenhoge vorderingen en boetes zijn levens verwoest. De aangifte is ernaar: discriminatie en ‘knevelarij’. Klinkt grappig, komt neer op roof.

En de politiek dan? Bewindslieden stonden aan het roer, de Tweede Kamer zette hen onder druk om fraude aan te pakken. Zijn ambtenaren niet slechts de trouwe uitvoerders van beleid bepaald door politieke bazen? Deze strafexercitie mag geen afleidingsmanoeuvre zijn.

Klopt allemaal. Er staat tegenover dat uitgerekend ambtenaren bij het dienen van de democratie oog horen te hebben voor de rechtsstaat. Zeker bij de Belastingdienst. Belastingen hebben een slechte naam, maar ze zijn de tastbare vorm van een intieme vertrouwensrelatie tussen burgers en bestuur. Wij zijn zo met elkaar verbonden dat we een deel van ons bezit opgeven en laten beheren voor gezamenlijke voorzieningen en een eerlijker verdeling. De staat legt ons dat op, wij leveren ons daaraan over. Belastingen máken een staat. Gebeurt dat niet eerlijk, dan raakt het weefsel van zulk vertrouwen beschadigd.

Maar het toeslagensysteem was zo ingewikkeld, kun je zeggen. En er zitten ook ouders of bureaus tussen die wél fraude plegen. En niet alle zaken zijn hetzelfde: de meeste schrijnende situaties ontstonden doordat ambtenaren simpelweg de wet toepasten. Dat lezen we althans in het advies van een commissie onder leiding van Piet Hein Donner. Het is onmogelijk om achteraf alle nare uitkomsten van vijftien jaar wetgeving onder zes kabinetten te herstellen, zegt hij.

Piet Hein Donner heeft dankzij zijn stamboom, plechtstatig taalgebruik en driedelig pak het imago van een steile jurist, maar is een van de meest politieke dieren die ooit aan de Hofvijver zijn gespot. Tien jaar terug was hij een van de krachtpatsers die zijn CDA een coalitie met de PVV insleurde, onder andere door Kamerleden onder druk te zetten die met de hetzes van die beweging wat meer moeite hadden. Voor zijn trouwe diensten kreeg hij als beloning het vicevoorzitterschap van de Raad van State. Zo werd hij verantwoordelijk voor precies het hoogste bestuursrechtorgaan dat gedupeerden in de toeslagenaffaire jarenlang in het ongelijk stelde. Én voor advisering over wetgeving op dit vlak. In de vijftien jaar die hij noemt is hij ook nog drie jaar minister van Sociale Zaken geweest. De tweede van drie commissieleden, Jetta Klijnsma, heeft overigens zeven jaren op de teller als staatssecretaris, onder meer onder Donner. Nederland is een klein land, hè.

Voor ieders gemoedsrust misschien toch nog wat mensen naar de zaak laten kijken met iets minder bagage? En in de tussentijd niet zwichten voor de verleiding om de toeslagenaffaire tot één troebele soep te roeren waarin iedereen schuld heeft en dus niemand.

De huidige staatssecretaris Van Huffelen lijkt al meer slachtoffers te willen compenseren dan Donner. Zelfs als we zijn zuinige lijn volgen, toonden ambtenaren in duizenden zaken een vooringenomenheid en botheid die geen wet van hen eiste. Waarvan zij de onredelijkheid en rampzalige gevolgen hadden moeten inzien. En dat exact op het punt waar je juist hoopt dat het geweten en de weigerachtigheid van een ambtenaar opspelen: daar waar burgers worden uitgezonderd op grond van hun afkomst en vervolgens door een machtig staatsapparaat worden vermalen. Laat de aangifte voor alle ambtenaren een moeilijk te vergeten waarschuwing zijn.

_{Mailen? k.bessems@volkskrant.nl}