‘De kwetsbaren moeten zich verenigen’

Flexwerkers zijn namelijk even kwetsbaar als het proletariaat vroeger: net als de fabrieksarbeiders van weleer hebben ze niets te verkopen behalve hun arbeid, worden ze doorgaans slecht betaald en leveren ze steeds meer in op sociale zekerheid. Door hun onzekere bestaan werken ze steeds harder voor minder geld. In plaats van zich te verenigen en in opstand te komen, beschouwen ze elkaar als concurrenten. Ondertussen lachen werkgevers in hun vuistje. Hoog tijd om de handen ineen te slaan.

Flexwerkers zijn een diverse groep. Wie moeten zich precies verenigen?

‘Waar vroeger vooral fabrieksarbeiders tot de kwetsbare klasse behoorden, zijn dat nu ook (hoogopgeleide) creatieve arbeiders. Ze werken vaak als zzp’er of op flexcontracten en hebben geen pensioen, geen vast inkomen en kunnen geen hypotheek krijgen. Dit zorgt voor grote onzekerheid: hun situatie is precair. In de sociologie is voor deze groep recent de term ‘precariaat’ gemunt.

‘Het gaat niet alleen om creatieve arbeiders: arbeidsidealen zoals flexibiliteit, creativiteit en autonomie, die hun oorsprong hebben in de jaren zestig, worden geprojecteerd op een steeds groter deel van de arbeidsmarkt. Uitbuiting ligt hierbij op de loer. Bouwvakkers, schoonmakers en maaltijdbezorgers zijn nu ook ‘ondernemer’.

‘Klassieke fabrieksarbeid, zoals productie, is grotendeels verplaatst naar ontwikkelingslanden. Onze arbeid is steeds meer gebaseerd op kennis en informatie. Hierdoor is het ook eenvoudiger om buiten werktijd bezig te zijn met werk en je leven ernaar in te richten. Dat leidt tot exploitatie.

‘Zo zien we de opkomst van de ‘Totaalmens’, wat ik afleid van Louis van Gaals ‘totale mens-principe’. Een speler moest in alle opzichten gelukkig zijn, zodat hij beter presteert op het veld. Het geluk van die voetballer is mooi, maar er gaat een perverse notie vanuit dat hun hele leven in dienst komt te staan van productiviteit. Ik krijg de hele tijd aanbiedingen van mijn werkgever over mindfullness. Is dat echt alleen voor mijn persoonlijk welzijn? Of is het zodat ik meer artikeltjes kan schrijven?’

Er zijn mensen die het niet erg vinden om in hun vrije tijd met werk bezig te zijn, creatieven voorop.

‘Ik pleit er ook niet voor dat we teruggaan naar inklokken en ons hele leven voor dezelfde baas werken. Wanneer je werk doet dat je leuk vindt, is dat natuurlijk enorme winst. Maar er wordt ook roofbouw gepleegd. Mensen lopen tegen hun grenzen aan, ervaren stress en krijgen burnouts.

Arbeid wordt heel existentieel als je er ook ’s avonds en in het weekend mee bezig bent. En juist in beroepen die sterk samenhangen met je identiteit, zoals onderwijzer, zorgverlener, journalist en andere creatieve beroepen, zie je dat mensen vaak tot het uiterste gaan. Hier schuilt ook angst in, en een sterke afhankelijkheid. Flexcontracten kunnen immers functioneren als disciplinemiddel, om mensen onder druk te zetten. Bewustwording van die machtsverhoudingen is belangrijk, zodat mensen zich daar kritisch toe kunnen verhouden.

Je zou ook tijd buiten werk moeten kunnen besteden aan iets wat niet per se nuttig of werkgerelateerd is. Arbeid is namelijk niet louter economisch, maar ook cultureel. Waarom hechten we zoveel waarde aan productiviteit en carrière, maar minder aan zorg en vrijwilligerswerk? Het is zinvol om daar goed over na te denken.’

Hoe kan dat precariaat zich verenigen?

‘Een groot verschil met de tijd van Marx is dat het proletariaat zich op één plek bevond, namelijk de fabriek. Het kapitalisme creëerde zelf de voorwaarden voor de arbeiders om zich te verenigen. Arbeiders spraken met elkaar en wisselden ervaringen uit. Als iedereen thuis aan het flexwerken is, gaat dit moeilijker.

‘Maar je moet je realiseren dat toen Marx en Engels schreven over het proletariaat, de arbeidersklasse zich nog nauwelijks van zichzelf bewust was. De arbeidersbeweging ontstond doordat zij zichzelf als proletariaat gingen zien. Als het precariaat bewust wordt van zichzelf als klasse en daarbij onderlinge verschillen kan overstijgen, zit daar denk ik veel potentie in voor sociale verandering.’

Nederlanders staan niet bekend om hun sterke klassenbewustzijn.

‘Maar dat zouden ze wel moeten zijn. Er is een grote groep in de samenleving die een klasse vormt met een groot gemeenschappelijk belang. Veel bestaande tegenstellingen zijn vals: tussen ‘linkse elite’ en ‘gewone man’, tussen die laatste en ‘gelukszoekers’… Terwijl we allemaal in hetzelfde schuitje zitten. De gemeenschappelijke tegenstander is het kapitaal.

‘Recent zijn er natuurlijk protesten geweest, van boeren, bouwers, leraren en academici. Ik sta daar dubbel in. Het is uiteraard goed dat mensen zich roeren, maar ze zouden ook op zoek moeten gaan naar nieuwe coalities. Mensen die in de zorg werken hebben misschien andere prioriteiten, maar wel vergelijkbare problemen en belangen. De kwetsbaren moeten zich verenigen.’

Er klinkt steeds meer kritiek op het kapitalisme, bijvoorbeeld door denkers als Thomas Piketty en Rutger Bregman. Hoe komt dit?

‘De kredietcrisis en de gevolgen daarvan zijn een overduidelijke reden. Die hebben eens te meer bewezen dat kapitalisme niet duurzaam is, zijn eigen crises veroorzaakt en hele reële slachtoffers maakt. Het Communistisch Manifest gaat over de kloof tussen arm en rijk. Het is zeker niet zo erg als in de negentiende eeuw, maar er is een toenemende kloof. Ook in Nederland is er een omgekeerde herverdeling gaande, van de onderlaag van de samenleving naar de allerrijksten toe.

‘Tenslotte levert Marx kritiek op het systeem, en niet op individuen. Mensen raken er steeds minder van overtuigd dat je als individu alles op kunt lossen, terwijl dat lang de gangbare gedachte is geweest. Raak je uitgeput omdat je altijd aan het werk bent? Dan kun je twee weken naar een retraite op Bali, als een soort batterij. Gestresst op werk? Dan is er kantooryoga. Maar als het hele kantoor of de hele samenleving gestresst is, gaat het niet meer om een individueel probleem.’