‘De EU mag de westelijke Balkan niet passeren met een symbolische daad richting Oekraïne’

Komende week valt in Brussel de beslissing of Oekraïne de status van kandidaat-lid van de Europese Unie wordt verleend. Dan zal blijken of de de 27 EU-lidstaten het positieve advies van de Europese Commissie opvolgen. De snelheid en goodwill voor Oekraïne (Duitsland, Frankrijk en Italië steunen alvast de Oekraïense EU-ambities) staan in schril contrast met het langdurig getreuzel rond de pogingen van de westelijke Balkanlanden om tot de Europese familie te behoren.

Albanië, Servië, Montenegro, Bosnië en Herzegovina en Noord-Macedonië – dat zelfs de landsnaam aanpaste om EU-lid Griekenland tegemoet te komen – zijn al jarenlang kandidaat-lid van de EU. Over de status van Kosovo wordt men het maar niet eens.

Dreigen de zes Balkanlanden het slachtoffer te worden van de voorkeursbehandeling van Oekraïne? Want, de kans dat zowel Oekraïne als de Balkanlanden binnen afzienbare tijd tot de EU zullen toetreden, lijkt niet reëel. En alsof dat niet genoeg is, hebben de voormalige sovjetstaten Moldavië en Georgië ook hun zinnen gezet op een EU-lidmaatschap. Ook zij voelen, net als het door oorlog verscheurde Oekraïne, de expansiedrift vanuit Moskou.

Hoe geloofwaardig is de Europese Unie als het voor Oekraïne de deur ruimhartig openzet en niet voor de westelijke Balkanlanden?

Hylke Dijkstra, universitair hoofddocent politieke wetenschappen en onderzoeksdirecteur European Studies aan de universiteit van Maastricht:

‘Als een Europees land de wil heeft om zich aan te sluiten bij onze unie en serieus werk maakt van dingen zoals democratie, mensenrechten, een markteconomie en Europese regels, dan moeten wij daar positief tegenover staan. Wij hebben immers ook baat bij stabiliteit en bondgenoten aan de grenzen van onze unie. Voor een land als Oekraïne zal dit proces niet makkelijk zijn en ook de uitkomst is zeer onzeker.

‘Maar het is belangrijk om Oekraïne nu een strohalm te bieden, hoe symbolisch die ook is, en aan te geven dat de toekomst van Oekraïne in Europa ligt. We kunnen als EU nu niet de deur dicht doen en de spelregels uit onze eigen verdragen schenden.

‘Er is geen sprake van dat Oekraïne, Moldavië of Georgië gaan voordringen. Ieder land heeft een vergelijkbaar traject en ze moeten allemaal sterk hun best doen. Verschillende Balkanlanden doen dit niet, zoals Servië met een zeer ambigue politieke houding richting Rusland.’

Antoaneta Dimitrova, hoogleraar Comparative Governance aan de Universiteit Leiden en al jaren betrokken bij onderzoek naar de problematiek rond de uitbreiding van de EU:

‘Oekraïne krijgt niet de voorkeur en mag niet voordringen in de rij. Er is geen rij of balie waar je bij de EU eerder aan de beurt bent. De kandidaatsstatus is het begin van jaren onderhandelen met de EU over het invoeren van alle Europese wetten en over hervormingen. Hoe lang dit duurt is voor elk land weer anders. Zo waren Finland en Zweden ooit in drie jaar klaar voor het EU-lidmaatschap, terwijl Bulgarije en Roemenië er ruim tien jaar over hebben gedaan.

‘Of Oekraïne ooit daadwerkelijk lid kan worden van de EU is puur afhankelijk van de eigen vooruitgang, en vooruitgang betekent in dit proces gewoon hervorming. Dat ontbreekt nu in veel Balkanlanden. Zo maken Servië en Montenegro geen vooruitgang in hun democratische processen. Sterker nog: er is juist sprake van een verslechtering van bijvoorbeeld de vrijheden van de media. Bovendien zie je steeds weer oneigenlijke banden tussen overheden en zakenlieden.

‘Uit onderzoek blijkt dat de bevolking in deze landen zich er heel bewust van is dat de traagheid van de onderhandelingen met de EU louter te wijten is aan de gebrekkige hervormingen van hun eigen regeringen. Bestaat niettemin het gevaar dat teleurgestelde Serviërs of Montenegrijnen zich zullen wenden tot Rusland of China? Een vriendschap met Rusland brengt tegenwoordig hoge kosten met zich mee en economische investeringen vanuit China pakken ook niet altijd goed uit. Denk aan de met geleend Chinees geld betaalde en nog altijd niet afgebouwde snelweg die Montenegro op de rand van een faillissement heeft gebracht.’

Jan Marinus Wiersma, associate fellow bij Instituut Clingendael en voorheen vijftien jaar lang europarlementariër:

‘Normaliter zou Oekraïne niet in aanmerking komen voor een kandidaatsstatus. Mocht daartoe besloten worden, dan heeft het land nog een lange weg te gaan naar echte onderhandelingen. Daar weten ze in de westelijke Balkan alles van. In 2003 werd deze landen lidmaatschap in het vooruitzicht gesteld. In 2022 is slechts één, Kroatië, voor het examen geslaagd.

‘Gebrek aan commitment van Brussel is daar mede debet aan. De EU durft autoritaire bestuurders niet voor het hoofd te stoten en laat na lokale, deels corrupte politieke en zakenelites harder aan te pakken. Zij zorgen voor relatieve stabiliteit en dat vindt Brussel belangrijker dan de kwaliteit van de democratie. Verder versnipperen van de aandacht zal ten koste gaan van de westelijke Balkan, hoor je daar.

‘Mocht de EU besluiten nieuwe kandidaat-leden aan te wijzen, dan is een sterk signaal aan de westelijke Balkan gewenst: een grotere directe betrokkenheid van de EU bij rechtsstaat-hervormingen en, vooruitlopend op een lidmaatschap, in bepaalde gevallen gedeeltelijke integratie mogelijk maken, zoals opname in (delen van) de interne markt van de EU. De regio het gevoel geven dat zij in de steek wordt gelaten, is riskant, mede gelet op het verleden.’

Geert Luteijn, docent politicologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en Balkandeskundige:

‘De Europese Unie mag de westelijke Balkan niet passeren met een symbolische daad richting Oekraïne. Door veto’s van onder meer Nederland zijn toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië en Albanië nog steeds niet begonnen. Deze landen tonen zich bereid tot verregaande hervormingen, maar tot hun frustratie zijn ze slechts kandidaat-lid. Laat dit nu net de status zijn die ze binnenkort met de Oekraïne lijken te delen.

‘De geloofwaardigheid van de EU staat onder druk. Na de toetreding van Kroatië in 2013 stagneert het proces om kleine staten in Zuidoost-Europa op te nemen in de Unie. Het is een verkeerde boodschap van de EU-lidstaten als ze om politieke redenen de Oekraïne toelaten zonder iets te doen aan het gestagneerde proces op de westelijke Balkan.’