Catalaanse nationalisten hebben ineens bewijs: de Spaanse staat gedraagt zich 'monsterlijk'

In zijn boek Vergeten koninkrijken voorspelt de eminente Britse historicus Norman Davies dat Groot-Brittannië en Spanje in hun huidige vorm het eind van de 21ste eeuw niet halen. In dit werk serveert Davies de wederwaardigheden van imperia als Tolosa, Sabaudia en Aragón - niet om ons te vermaken met middeleeuwse curiosa, maar om ons te bevrijden van de waan van de dag. We hebbben de neiging de geschiedenis te bezien vanuit het perspectief van landen die nog bestaan. Dergelijke 'overwinnaarshistorie' belet ons te zien wat zomaar kan gebeuren.

Beter zicht krijg je als je de geschiedenis ook beziet vanuit het 'verliezersperspectief' van staten die hebben bestaan of hadden kunnen bestaan. Vooral landelijke politici doen daar hun voordeel mee. De paradox is namelijk dat aandacht voor het 'verliezersperspectief' de bestendigheid van winnende staten vergroot. Had de Spaanse regering meer oog gehad voor 'historische verliezers', dan verkeerde Spanje nu misschien niet in staat van desintegratie.

Eén verliezersgeschiedenis uit Vergeten koninkrijken is die van Aragón, 'Catalonië-avant-la-lettre'. De contouren van het huidige Spanje ontstonden 550 jaar terug door het huwelijk van Isabella van Castilië met Ferdinand II van Aragón. Het koninkrijk Castilië werd het fundament van de Spaanse natiestaat, Aragón verging het als de dinosaurus: het stierf uit. Dat de geschiedenis net Jurassic Parc is, ondervindt nu de Spaanse premier Rajoy. Je dacht dat de dinosaurus was uitgestorven en ineens brult die in de straten van Barcelona.

Het is niet de bedoeling de Catalaanse crisis hier louter terug te voeren op stokoude geschiedenis. Het punt is dat het huidige Spanje een minder vanzelfsprekende staatkundige constructie is dan flink wat Spaanse politici en publicisten en Europese collega's het doen voorkomen. Onlangs vergeleek ik het 'desintegratie-potentieel' van Spanje en Italië met dat van voormalig Joegoslavië. Sommige lezers vonden dat overtrokken. Joegoslavië, oordelen zij, was 'geen echt oud land'. Spanje categoriseren zij wel als 'echt oud land': het heeft een lange geschiedenis die het huidige staatkundige bouwwerk 'cement' zou verschaffen.

Ik hoop van harte dat dit Spaanse bouwwerk het houdt. Dat de toestand van het cement te wensen overlaat, laat zich echter lastig betwijfelen. Je hebt de waan van de dag en de waan van een tijdperk. Daarin kunnen dingen vanzelfsprekend lijken die dat niet zijn. Europa's natiestaten zijn oud noch immuun voor verandering noch producten van wetenschappelijke wetten. Waarom de ene regio het wel en de andere het niet tot natiestaat schopte, was vaak het gevolg van dubbeltjes die op hun kant vielen. Idem waarom een regio in het ene en niet in het andere land belandde. Kennis van 'verliezersgeschiedenissen' is voor politici handig. Die werkt niet alleen bescheidenheid in de hand, maar ook verstandig beleid. Kennis van historische gevoeligheden kan een staatkundige eenheid bestendigen.

Het is een understatement dat de huidige Spaanse centralistische machthebbers zich aan historische gevoeligheden de afgelopen jaren weinig gelegen lieten liggen. In de Catalaanse crisis stapelden zij fout op fout. De overname van het Catalaanse bestuur en het aanklagen van de Catalaanse regering zullen die crisis alleen maar verergeren. Catalaanse nationalisten hebben ineens bewijs voor wat tot voor kort een onzinnige bewering was: dat de Spaanse staat zich 'monsterlijk' gedraagt .

Vorig jaar maakte het Spaanse Constitionele Hof een Catalaans verbod op stierenvechten ongedaan. Met de stevige aanpak van ongehoorzame Catalanen galoppeert de Spaanse regering richting de rode lap waarmee Catalaanse nationalisten zwaaien. Dat de Partido Popular van Rajoy in deze crisis de hoofdrol speelt, is geen toeval. Deze partij, ooit begonnen als geesteskind van Franco-minister Manuel Fraga, lijdt aan de blikvernauwing die het overwinnaarsperspectief in de hand werkt. Idealiter houdt een partij met franquistische wortels extra rekening met de gevoeligheden van een regio die tijdens de Spaanse burgeroorlog het centrum was van de strijd tegen Franco, en daar tijdens de dictatuur de prijs voor betaalde. Niets daarvan: door het Catalaanse regioparlement opgestelde 'linkse' of 'progressieve' wetgeving werd de laatste jaren in Madrid ongedaan gemaakt - het verbod op stierenvechten, Catalaanse belasting op kernenergie en heel wat Catalaanse sociale wetten.

Of hier sprake was van 'vernedering' valt te bezien. Arrogantie en kortzichtigheid waren het zeker. Catalaanse nationalisten van twijfelachtig allooi deden er hun voordeel mee. Die nationalisten jasten er zonder akkoord met de centrale regering een referendum door waarvoor geen minimumopkomst gold. Echter: dit twijfelachtige genootschap belandde niet vanuit de lucht in het centrum van de Catalaanse macht. Aan hun opkomst vanuit de marge gingen jaren vooraf waarin machthebbers in Madrid telkens weer het adagium 'wij zijn de sterkste' hanteerden.

Een meerderheid van de Catalaanse kiezers ging op 1 oktober niet stemmen. Als de Spaanse autoriteiten doorgaan met hun robuuste aanpak van Catalaans separatisme, is de opkomst bij het eerstvolgende illegale referendum zeker groter. De leiders die het uiteenvallen van een land bewerkstelligen, zijn steevast de leiders die de omvang van hun rijk en macht vanzelfsprekend vinden: voorgangers van Rajoy zijn geboekstaafd in Vergeten koninkrijken.

_{Olaf Tempelman is redacteur van de Volkskrant.}

Hoe het referendum in Catalonië afgleed naar een politieke crisis

Puigdemont, de geboren 'independentista'
Als het om 'zijn' regio gaat, is bakkerszoon Carles Puigdemont bereid ver te gaan. Hij is een geboren strijder voor een onafhankelijk Catalonië, die weigert tol te betalen bij de poortjes waar geen Catalaanse teksten op staan. Lees hier het profiel van Puigdemont.

Op school zijn de lessen in het Catalaans. Zo raar is die hang naar onafhankelijkheid dus niet.
Op school wordt de hang naar onafhankelijkheid met de paplepel ingegoten. Een reportage van onze correspondent in Spanje. (+)

'De ontgoocheling van Joegoslavië gaat de Catalanen ook ten deel vallen'
Puigdemont belooft de Catalanen gouden bergen als het land eenmaal onafhankelijk is. De kans op ontgoocheling is groot, waarschuwt Olaf Tempelman, oud-correspondent in het voormalige Joegoslavië.

Wat heeft de Catalaanse hang naar onafhankelijkheid zo doen oplaaien?
Het 'land' Catalonië heeft eigenlijk alles wat Spanje ook heeft: natuurschoon, een bruisende hoofdstad en hordes toeristen. Maar pas sinds een paar jaar is de roep om onafhankelijkheid écht serieus te nemen. Waarom? (+)

Hoe de zwijgende meerderheid de stilte verbrak
In Barcelona gingen honderdduizenden mensen de straat op om te protesteren tégen de onafhankelijkheid van Catalonië. Zij vormen een zwijgende meerderheid, die als de dood is voor een verdere escalatie van het conflict.

Menselijke kettingen, honderden gewonden en een overweldigend 'ja'
Lees terug hoe de referendumdag verliep in ons liveblog.

Het Catalaans referendum uitgelegd in drie minuten
Hoe kon de kwestie in Catalonië zó snel escaleren, en waarom grijpt Madrid zo hard in? We leggen het uit in deze video.