Britten beleven geen Brexit, maar een ware revolutie

Als één woord de af jaren ons politieke denken heeft beïnvloed, is het wel Brexit. Laat dit vallen bij Britse vrienden en geheid dat het gesprek een geïrriteerde lading krijgt. Sinds het in 2012 is verzonnen, heeft het ons denken niet verrijkt maar afgestompt. Want hoewel de Oxford English Dictionary het woord roemt om haar ‘ongekende bijdrage aan de Engelse taal’, heeft het een sluier geworpen over de politieke situatie in het Verenigd Koninkrijk. Daarom is het goed om ‘Brexit’ uit de taal te halen.

Als we van een afstandje kijken, zien we namelijk geen Brexit, want dat concept heeft nauwelijks analytische waarde. Wat we zien is een revolutie. De socioloog Theda Skocpol maakt een onderscheid tussen een sociale revolutie waarbij de sociale structuur verandert, een politieke revolutie waarbij de staatsstructuur verandert en een opstand of rebellie waarbij de bestaande sociaal-politieke structuur intact blijft. Ik stel dat we nu getuige zijn van een kraakheldere politieke revolutie in het Verenigd Koninkrijk. De Britse Revolutie dus. En in die termen spreken, heeft analytische meerwaarde.

Het is vrij simpel. Revolutie staat, in tegenstelling tot evolutie, voor ‘plotselinge verandering’. Zo beschreef Alexis de Tocqueville het inmiddels al vaak doorlopen proces waarbij goedbedoelde ideeën radicaliseren, massale aanhang verwerven en ten slotte gewelddadige regimes legitimeren. Ook ander werk leert ons dat een revolutie uiteenvalt in vier duidelijk herkenbare fasen.

Kritische massa

Allereerst dient er sprake te zijn van een kritische massa van intellectuelen, politieke of culturele elites die zich uitspreken tegen de status quo. Vervolgens moet er in materiële of formele zin uitdrukking worden gegeven aan die ontevredenheid. De oplossing op dat ressentiment zit in de vorm van personele, ideologische of politieke veranderingen, of een combinatie daarvan. In de derde fase is er sprake van relatieve anarchie, waarbij een succesvolle verandering bestuurlijke onzekerheid als gevolg heeft. Deze fase kenmerkt zich door stevige verbale of fysieke vormen van conflict, confrontatie en strijd. In deze onzekere overgangsfase treedt er een machtsvacuüm op.

Uiteindelijk monden deze fasen uit in centralisering en bureaucratisering. We weten dat in de vierde fase de positie van de machthebber wordt versterkt. En die machtszekerheid zorgt voor verdere vormen van bureaucratisering. Ook Max Weber zag dat een revolutie uiteindelijk zorgt voor een grotere vorm van bureaucratie. Zie na de Franse Revolutie de verdergaande centralisatie van het bewind van Napoleon of na de Russische Revolutie de oprichting van de Sovjet-Unie.

Nigel Farage

Kunnen we met deze vierdeling zoiets als Brexit écht beter begrijpen? Allereerst zagen we in het begin een stevige anti-establishmentstem, een appèl op meer nationale soevereiniteit door partijpolitieke elites zoals Nigel Farage (Ukip). Dat kritische geluid was uiteindelijk zo stevig dat het David Cameron dwong om deze ontevredenheid te adresseren in een volksraadpleging. Het was destijds een partijpolitieke zet van Cameron om Ukip de pas af te snijden, onwelgevallige stemmen binnen de coalitie monddood te maken en de machtsbalans binnen de conservatieve partij te herstellen.

Tegelijkertijd gaf het ruimte aan andere politieke elites om die anti-establishmentstem te versterken binnen het ‘Vote Leave’-kamp. Die kritische massa kreeg meer gewicht dan Cameron kon voorzien, waardoor hij moest aftreden en werd opgevolgd door Theresa May. Het zorgde voor een periode tussen anarchistische impasse en politieke radicalisering, want May werd degene die de ‘majority vote’ tot Europese uittreding politiek gestalte moest geven. Ondertussen werd daarmee in materiële en formele zin de ontevredenheid van die anti-establishmentstem volledig gerealiseerd. De tweede fase van een revolutie is daarmee compleet.

Radicalisering

Toen uiteindelijk ook May verder verzonk in de anarchistische impasse van politieke radicalisering werd ­Boris Johnson verkozen tot partijleider van de Tories in een tijd dat Brexit voor veel Tories een religie is geworden. En met het aantreden van Johnson brak een nieuw stadium in de derde fase aan. Want zoals de historicus Crane Brinton stelt, komen na een ‘bewind van gematigden’ uiteindelijk ‘de extremisten aan de macht’ wat gepaard gaat met ‘een regime van terreur en deugd’. De Britse Revolutie bevindt zich inmiddels in een extreme periode van persoonlijke vetes en partijpolitieke twisten. Binnen dat kader valt ook de coup van Johnson te begrijpen om het parlement te omzeilen. Het tekent de extremistische periode in de derde fase van de Britse Revolutie.

Het sluitstuk van de Britse Revolutie laat zich raden. Het is niet ondenkbaar dat dezelfde vormen van centralisatie en bureaucratisering zullen plaatsvinden in Londen zoals ooit in Moskou en Parijs. Er is nu al sprake van een groot tekort aan vakbekwame ambtenaren, juristen en adviseurs. Niet alleen zal er personeel vanuit Brussel naar Londen verhuizen, er moet ook nieuw beleid, wet- en regelgeving, worden opgetuigd, wat zal zorgen voor verdergaande vormen van bureaucratisering en centralisering.

Johnson

Wat nu? Allereerst zijn de verkiezingen van vandaag onderdeel van die derde revolutionaire fase. En wat de uitkomst van die verkiezingen ook zal zijn, het zal de machtspositie van premier Boris Johnson versterken. Met als gevolg verdergaande vormen van bureaucratisering, centralisering en despotisme. Want een revolutie is er volgens Tocqueville niet ‘om de wanorde permanent te maken’, ze zal eerder ‘de macht en het recht van het openbaar gezag verstevigen’. De Britse Revolutie voltrekt zich onder onze ogen, een politieke revolutie van formaat.

Ik heb met mijn Britse vrienden te doen.

_{Mark van ­Ostaijen is bestuurssocioloog aan de Erasmus Universiteit.}