Biograaf Onno Blom ziet ziel van Rembrandt in zelfportret

Rembrandt van Rijn was de beroemdste schilder van Amsterdam, in zijn tijd de rijkste stad van ’s werelds rijkste land. Desondanks stierf hij berooid, onder meer door mislukte investeringen en een exorbitant uitgavenpatroon, in een huurhuis aan de Rozengracht in 1669.

Ter ere van zijn 350ste sterfdag is 2019 uitgeroepen tot Rembrandtjaar. Musea, waaronder het Rembrandthuis, het Rijksmuseum, de Lakenhal en het Mauritshuis, herdenken zijn turbulente leven met exposities en activiteiten.

En in de herfst verschijnt een biografie van Onno Blom over Rembrandts jaren in Leiden, waar hij van zijn geboorte in 1606 tot 1631 woonde. In de Volkskrant doet Blom wekelijks verslag van zijn speurtocht. Wat is zijn favoriete Rembrandt?

‘Voor mijn biografie wil ik in zijn ziel kijken. Hoe kan dat beter dan door oog in oog met hem te staan, een paar maanden voor zijn dood? Dit is zijn laatste zelfportret. Ik heb er flink wat uren in het Mauritshuis mee doorgebracht.

‘Wat me raakt is de schoonheid van de lelijkheid: we zien een pafferige papzak met pokdalige huid, een knol van een aardappelneus en zwabberende onderkin. Wat een lef dat hij zich zo onbarmhartig heeft geportretteerd. Een echt mens komt op je af. Dwars door de eeuwen heen kijkt hij je aan.

‘Dat hij contact maakt komt door het lichtpuntje in zijn rechteroog. Dat is techniek. Doordat hij in de rest van het schilderij geen knalkleuren gebruikt, heeft die minimale glinstering een enorm effect. Hij vestigt de aandacht op een paar dingen en suggereert de rest, zoals zijn linkeroog. Hij is de meester van clair-obscur, het contrast tussen licht en donker.

‘In zijn carrière is Rembrandt steeds meer gaan suggereren, steeds minder gaan invullen. Hij was ook een groot schilder om wat hij niet schilderde. Van dichtbij lijkt dit werk abstract, zie je klodders, vegen en strepen – de baret bestaat uit twee vegen. Neem je afstand, dan vullen je hersenen de rest in. Rembrandt was een impressionist avant la lettre.

‘Je hoort weleens dat de dramatiek van het moment in dit portret zichtbaar is: zijn vrouw en dochter waren overleden, financieel zat hij aan de grond. Was dit zijn laatste stuiptrekking, voorvoelde hij te sneven? Dat is me net te romantisch en larmoyant. Zelfportretten waren commerciële projecten, kun je haast zeggen. Ze waren een gewild visitekaartje voor vorstenhuizen en rijke verzamelaars; je bezoekers wisten direct dat je een Rembrandt in huis had. En het was praktisch: hij had hier alleen een spiegel voor nodig.

‘En toch, en toch: als je Rembrandt aankijkt, denk je te voelen wat hij allemaal heeft meegemaakt. Dat is zijn betoverende kracht als schilder. Op dat moment schieten de tranen me in de ogen.’