Alarmisme wordt excuus om maar niets te doen

Iedereen wordt gebombardeerd met ondergangsverhalen over Trump. Alsof dit niet genoeg is, kreeg ik toevallig ook nog eens de afgelopen week drie hartstochtelijke verhalen over andere ondergangen aan te horen. Het eerste verhaal ging over de ondergang van de westerse wereld door de milieuproblematiek, mondiale opwarming en een grondstoffentekort; het tweede verhaal wees met evenveel hartstocht op de financiële ondergang van de westerse wereld door de enorme schuldenlast en het derde vertelde me allerlei gruwelverhalen over de risico's op voedingsgelateerde ziekten via vooral kleine producenten en het einde van de volksgezondheid.

In al deze gevallen luidden de sprekers de alarmbel; ze hamerden er op, sloegen die aan stukken. Er komt een apocalyps, zeggen sommige media nu Trump is gekozen. Maar er is meer, veel meer. Geen grondstoffen meer en een vijandig klimaat maken een einde aan Nederland; faillissementen en sluiting van banken en pinautomaten vernietigen bestaande infrastructuren; bedorven etenswaren laten honderden mensen sterven en ziekenhuizen weten zich er geen raad mee. Afgrond hier en afgrond daar, er komt geen einde aan. Het lijkt wel een uiterst geradicaliseerde versie van Leonard Cohens treurzangen, die dan ook prompt stierf.

Moeten we bang zijn voor de ecologische, financiële en Trump-afgrond?

De genoemde verhalen hebben een gemeenschappelijke kern: feiten komen niet of extreem opgepimpt op tafel en er wordt gezinspeeld op allerlei trends uit het verleden. Ik krijg in toenemende mate een onbehaaglijk gevoel bij deze verhalen.

Natuurlijk zijn de milieuproblematiek en de opwarming van de aarde ernstige problemen, die nu al veel schade teweegbrengen; natuurlijk is de schuldenlast van landen als Griekenland. Italië en de VS enorm hoog; natuurlijk zijn uitbraken van voedselgelateerde ziekten, zoals van E. coli of Q-koorts uitermate ernstig. Maar gaat daarmee de hele wereld onvermijdelijk de ecologische, financiële, en Trump-afgrond in? Het kan natuurlijk, alles is mogelijk, maar toch, klopt het wel en helpen alarmistische verhalen hier iets aan te doen of versnellen ze die tocht naar de afgrond?

Wat is er mis met alarmisme?

In de eerste plaats natuurlijk dat deze alarmistische verhalen de feiten, voor zover die laten zien dat er nare dingen gebeuren, oppimpen. Natuurlijk heeft Trump zich schandalig gedragen - en de VS en de rest van de wereld zal behoorlijk bloeden - maar betekent dat de totale ondergang? Als iedereen in de wereld zo zou leven als de gemiddelde Nederlander zouden we drie en een half maal de aarde nodig hebben. Mis, dat moet zijn tweemaal (volgens WNF). De schuldenlast is sinds de crisis nu zeven keer hoger. Mis, twee keer (sinds 2001). Er zijn veel meer ziektekosten door obesitas dan door gebrek aan voedselveiligheid.

Het tweede, veel ernstiger probleem is dat de alarmistische verhalen altijd tegengeluiden en alternatieve trends weglaten, klein maken of zelfs weghonen. De andere helft van de VS roert zich stevig. In Nederland, meer nog in Duitsland, maken burgers een enorme inhaalslag door hernieuwbare energiebronnen te gebruiken; ook het aantal mensen dat betrokken is bij een vorm van circulaire economie groeit gestaag. De aankopen uit de alternatieve, meestal schone voedselsector nemen nog steeds met twee cijfers per jaar toe en is nu meer dan 8 procent. Het aantal ziektegevallen in verband met voeding neemt nog steeds af. Burgers lossen veel meer af dan vroeger. De staatsschuld daalt in 2015 weer; ook heeft een staatsschuld voordelen, zoals een nivellerend effect. Alarmisme getuigt van een totaal gebrek aan respect voor al die mensen die stevig bezig zijn de trends te verzetten.

Een derde probleem is dat uitentreure door wetenschappelijk onderzoek is bewezen dat alarmisten hun gehoor juist niet weten te motiveren, omdat de meeste mensen zich niet willen identificeren met de radicale stereotypen die de verhalen vertellen. De meeste mensen die een radicale prediker horen, schuifelen weg en maken zich uit de voeten. Dit komt ook omdat alarmisten eigenlijk geen mogelijkheid geven om een positieve bijdrage te leveren aan de oplossing van het probleem. Als je eerst te horen krijgt dat we naar de ecologische afgrond gaan en ook positieve activiteiten alleen maar betekenen dat die afgrond een minuut later wordt bereikt en je daarna hoort dat je een nieuwe lamp moet indraaien, geeft dat weinig hoop. Het maakt machteloos en alarmisme wordt zo een excuus om maar niets te doen.

Dus laat het alarmisme, besteed je tijd niet aan doemscenario's, maar geef concrete voorbeelden van acties en mogelijkheden om wèl iets te doen. Ga naar lokale politieke bijeenkomsten, verbeter je buurt, zorg voor betere bereikbaarheid van groente en fruit, kijk hoe je de auto kunt delen met anderen, gooi iets weg voordat je iets aanschaft. Dergelijke voorbeelden zijn aanstekelijk en zetten wel degelijk zoden aan de dijk.

_{Michiel Korthals is emeritus-hoogleraar toegepaste filosofie.}