Afzwaaiend hoogleraar Leo Huberts: ‘De macht moet nú investeren in integriteit. En niet pas na de volgende affaire’

Wacht niet tot de volgende affaire zich aandient, zegt afzwaaiend hoogleraar Leo Huberts. Besteed nú aandacht aan politieke integriteit.

Integriteitsprofessor. Dat is de geuzennaam waaronder hij de afgelopen decennia zijn werk deed. Een naam die hem inmiddels weinig bevalt. Omdat het suggereert dat je morele uitspraken van hem mag verwachten. En omdat hij ook andere thema’s aan de orde wil stellen. Vooral, en daar is hij zo vlak voordat hij met emeritaat gaat meer en meer achter gekomen, moet de machtsvraag centraal staan. Al blijft integriteit – de vraag of er volgens de geldende moraal is gehandeld – hem intrigeren.

Neem de afschaffing van de dividendbelasting. Die kwam twee jaar geleden bij de kabinetsformatie uit de lucht vallen, werd te vuur en te zwaard door premier Rutte verdedigd en pas na zware druk weer ingetrokken. Rutte weigerde zowel vooraf als na afloop categorisch te vertellen met wie hij zoal had overlegd; dat zou het proces ernstig verstoren.

‘We moeten meer onderzoek doen naar besluitvorming voor en achter de schermen’, vindt Leo Huberts. ‘Was het grootkapitaal doorslaggevend, wat is de macht van lobbyisten, van de consultancy? Hebben burgers dan helemaal geen invloed? Of zijn het toch gewoon de ambtenaren die alles bepalen: we drinken een glas, doen een plas en alles blijft zoals het was. Waar zit de feitelijke macht? Wie had invloed op wie? Ook belangrijk bij integriteitskwesties: is Rutte in dit proces oneigenlijk beïnvloed? Is er sprake van belangenverstrengeling?’

Die machtsvraag, zegt hij, is in Nederland de afgelopen decennia weggezakt. Ook bij hemzelf trouwens, als integriteitsprofessor. Terwijl de vraag naar macht relevanter is dan ooit, nu er partijen zijn – PVV en Forum voor Democratie – die de elite aansprakelijk stellen voor de staat van het land. ‘Thierry Baudet zegt dat er sprake is van elitisme, van een partijkartel. Maar is dat feitelijk het geval? Daarvoor moeten we meer weten over besluitvorming voor en achter de schermen.’

Blijft de vraag waarom die machtsvraag in Nederland zo weinig wordt onderzocht. Is dat omdat we een polderland zijn en geen president hebben die zegt: nu gaan we de branden in het Amazonegebied aanpakken? Is de macht hier te diep weggestopt om als een probleem te worden gezien?

‘In een consensusdemocratie is de macht misschien heel gespreid en is er sprake van invloed van velen. Zo definieer ik macht ook: het vermogen om invloed uit te oefenen. Ook dat kun je onderzoeken. Boeiend dat er nu partijen opstaan die zeggen: het is de elite die de dienst uitmaakt. Dat betekent dat er wel degelijk tegenstrijdige opvattingen zijn.’

Het interview is bij Huberts aan huis in Amstelveen. De Vrije Universiteit, waar hij sinds 1990 werkt, is op een steenworp afstand. Hij begon er als bestuurskundige, werd hoogleraar met de politie als kerngebied en met later eerst bestuurlijke integriteit en vervolgens bestuurskunde als leerstoelthema. Huberts woont al lang in het westen, maar heeft zijn Huissense tongval bewaard. Zijn naam is ook verbonden aan de integriteitsindex, een jaarlijks onderzoek naar integriteitsaffaires bij politieke partijen, die sinds 2012 door Vrij Nederland werd gepubliceerd en sinds vorig jaar in de Volkskrant verschijnt.

Nederland scoort altijd goed op internationale ranglijsten over integriteitsschendingen: we zijn een voorbeeldland. Was u niet liever hoogleraar geweest in Somalië, Nigeria of de Verenigde Staten, die het aanzienlijk slechter doen?

‘Het thema speelt overal. Je moet kijken naar de oorzaken. Integriteit is niet iets wat in de genen zit, je krijgt het niet van vorige generaties overgeleverd. Hardop denkend’ – hij zal dat met academische behoedzaamheid een paar maal herhalen – ‘vermoed ik dat het gaat om een combinatie van cultuur – het protestantisme–, politiek – een redelijk professionele staat – en economie. Het niveau van de welvaart en de verdeling daarvan spelen een rol. Er zijn landen waar ambtenaren weinig betaald krijgen en politiemensen hun salaris aanvullen door mensen bekeuringen te laten afkopen. Dat speelt hier niet.’

In Moraal en macht, het boekje dat bij uw afscheid verschijnt, schrijft u dat wij het Nederland van vorige eeuwen corrupt zouden vinden. Hoe verklaart u die verbetering?

‘Wie belastingambtenaar wilde worden, moest daarvoor betalen. Die kosten werden later weer binnengehaald via het innen van belastingen. Dat kunnen wij ons niet meer voorstellen. We zijn naar een duidelijk politiek systeem gegaan, met een professionelere bureaucratie.’

De beeldvorming lijkt daarmee niet gelijk op te gaan. Als het VVD-Kamerlid Arno Rutte bekendmaakt dat hij overstapt naar consultancy, is de eerste reactie: die gaat zijn contacten verzilveren. Politici zijn zakkenvullers, dat is het beeld.

‘Het populisme plaatst het volk tegenover de elite. De gedachte is dan vaak dat integriteit cruciaal is voor het vertrouwen in de politiek. Ze moeten zeggen wat ze denken, en doen wat ze zeggen. Maar het moet ook kloppen met de opvattingen van burgers over goed en fout handelen.

‘Dat roept boeiende vragen op over hoe burgers denken over integriteit. Kijk naar Jos van Rey, die in opspraak kwam door zijn handel en wandel als politicus in Roermond en bij lokale verkiezingen toch grote steun kreeg. Vinden de inwoners van Roermond integriteit onbelangrijk? Ik denk van niet, maar weet dat niet zeker. Ik sluit niet uit dat ze zijn gerommel met projectontwikkelaar Piet van Pol afkeuren. Maar bij verkiezingen speelt iets anders mee: ’t is ons Jos, die kreeg de outlet voor elkaar, die kom je tegen in de kroeg; hij is benaderbaar, hij heeft veel voor ons gedaan.

‘Naar het verband tussen populisme en integriteit is overigens nog veel onderzoek nodig. Wat vindt de achterban van Baudet integere politiek? Daar weten we weinig van. Doe je onderzoek naar besluitvorming, stel dan ook scherp op de morele dimensie.’

De VVD is jaar na jaar de partij met de meeste schandalen in uw integriteitsindex. Wordt daar dan minder nagedacht over moraal en waarden?

‘De VVD is door schade en schande wijzer geworden. Ze hebben bijvoorbeeld een integriteitscommissie. Ik pleit voor breder kijken naar een integriteitssysteem: besteed aandacht aan integriteit, zorg dat het ter sprake komt, geef als leider het goede voorbeeld, zorg voor methoden en instrumenten om maatregelen te treffen en bied kritische reflectie op het eigen handelen. Met bijvoorbeeld een ervaren vertrouwenspersoon en serieuze instanties die melden en onderzoeken wat er fout gaat.’

De primaire reactie van VVD-leider Mark Rutte bij elk schandaal in zijn partij is een dempende: hier is niets aan de hand. Hij beschermt zijn mensen. Helpt dat?

‘Je moet dat niet overdrijven. Maar natuurlijk zou het beter zijn te zeggen: laten we de integriteitscommissie hiernaar vragen. Dat gebeurt nogal eens pas laat. Ik geloof dat in het geval van Henry Keizer (de oud-voorzitter die in opspraak kwam wegens oplichtingspraktijken bij een uitvaartbedrijf, red.) de commissie haar onderzoek staakte nadat Keizer was teruggetreden. Ook dat is niet goed. Er moet worden nagedacht over de rol van VVD’ers in verschillende posities. Welke gedragingen in de privésfeer zijn relevant voor een minister, of een Kamerlid?

De leider moet een voorbeeldrol vervullen, zegt u. Rutte declareert nooit onkosten. Is dat voorbeeldig gedrag?

‘Ik ben daar dubbel over. Daarmee straalt hij risicomanagement uit, je wilt geen gezeur. Tegelijk maakt zijn voorbeeld het lastig voor een wethouder die iets wil kopen voor een jubilaris of een bruiloft. Dat moeten we niet willen. Zakelijke kosten die je privé betaalt, moeten vergoed worden.’

De VVD begon een telefonische hulplijn voor politici met integriteitsvragen. Is dat een idee dat navolging verdient?

‘We zullen zien. Het is belangrijk dat je iemand kunt bellen als je met een dilemma zit. Zo hebben we ook een adviespunt voor klokkenluiders, al functioneert dat op dit moment voor geen meter.’

Het Huis voor Klokkenluiders kampt met bestuurlijke chaos. Terwijl dat een cruciale rol zou moeten spelen bij integriteitskwesties. Ziet u een oplossing?

‘Dat is een dramatisch verhaal, waarbij twee werelden door elkaar lopen. Ooit waren er drie instanties: een adviespunt klokkenluiders, de Onderzoeksraad Integriteit Overheid en het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector. Dat alles is samengevoegd, afgeslankt en in Utrecht gehuisvest onder de naam Huis voor Klokkenluiders, wat om te beginnen al een heel verkeerde naam is. Dat huis is er niet alleen voor klokkenluiders. Noem het gewoon Integriteitsbureau of desnoods Huis voor Integriteit, waar je kunt melden, wordt geadviseerd, waar onderzoek gebeurt en aan preventie wordt gewerkt. Wat iets heel anders is dan zonder meer solidair zijn met klokkenluiders, want die heb je in alle soorten en maten. Ondersteun hen, maar in een aparte organisatie. De politiek loopt niet over van de visie op dit onderwerp.’

Zichtbaar machtsmisbruik komt in Nederland zelden aan het licht. Wat wel speelt, is dat het Binnenhof een vlechtwerk is van kruisende belangen, waarbij Kamerleden later vaak iets gaan doen wat in het verlengde van hun portefeuille ligt, en zodoende alle dossiers, routes en personen kennen. Zit daar ons grootste integriteitsprobleem?

‘Internationale organisaties als de OECD, de Raad van Europa en Transparency International hebben dat vaak te kennen gegeven. Er is weinig geregeld voor vertrekkende politici en kabinetsleden. Dan gaat het in feite om belangenverstrengeling, het grote grijze gebied. Je moet met elkaar bespreken wat wel en niet kan. Ik ben geen moreel rechter die zegt: een Kamerlid naar Uber kan niet en naar de universiteit wel – of omgekeerd. Maar praat erover.

‘Hetzelfde speelt bij giften. We zijn hier, anders dan in Zweden of de VS, terughoudend met financiële gegevens. Mensen hebben recht op privacy. Het betekent dat als de vraag over het appartement van Pechtold zich aandient, er geen afdoende antwoord komt. Is dat nu privé of niet? Daar moet je het van tevoren over hebben, en niet pas achteraf. De afspraken bij de Tweede Kamer zijn niet uitgekristalliseerd. In alle verkiezingsprogramma’s samen vond ik acht woorden over bestuurlijke integriteit.’ Hij lacht. ‘Bij sommige partijen ging het vooral over het bestuur op de Cariben.’

U stelt in uw colleges de vraag: wie is volgens jullie de integerste politicus, en wie de minst integere? Waarom doet u dat?

‘Dat is om aan te zetten tot nadenken. Wat ik al zei: iemand die uitstraalt dat hij zegt wat hij denkt en doet wat hij zegt, wordt ervaren als integer. Heelheid, noem ik dat. Tegelijk wordt iemand als Geert Wilders of Tunahan Kuzu vaak als minst integere politicus genoemd. Terwijl je juist van hen mag vermoeden dat ze wel zeggen wat ze denken. Daar zit de verwarring. Heelheid ontbeert de morele dimensie. Het gaat niet alleen om de eigen moraal: jezelf in de spiegel kunnen aankijken vanwege je handelen. Ook de geldende moraal telt: je moet morgen kunnen uitleggen in De Telegraaf waarom je deed wat je hebt gedaan.’

Ten slotte: wat is wat u betreft het grote Nederlandse mankement op het gebied van macht, moraal en integriteit?

‘Dan kom ik terug op de gebrekkige aandacht in samenleving en wetenschap voor zowel moraal als macht. Is er sprake van elitisme, en om wie gaat het dan en hoe werkt die? De morele kwaliteit houdt niet over. Waarom hebben parlement en kabinet voor zichzelf niet geregeld wat ze bij anderen zo belangrijk vinden? Gevolg is dat politici pas reageren als de volgende affaire zich voordoet. De macht moet investeren in integriteit.’