200 jaar Multatuli: Hij is actueler dan ooit

Eeuwige roem is zeldzaam in de literatuur. ‘In Nederland geldt: schrijver dood, oeuvre dood’, stelde Jeroen Brouwers afgelopen zaterdag in een interview met deze krant. ‘Alsof je je hele leven voor niks al die boeken bij elkaar hebt zitten priegelen. Denk maar aan Mulisch, Reve en Hermans. Waar zijn ze? Het gaat zo verrekte snél.’

Maar als er een schrijver is voor wie het allemaal níét verrekte snel is gegaan, dan is het Eduard Douwes Dekker, beter bekend als Multatuli. De naam ‘Max Havelaar’ prijkt zelfs op fairtradekoffiebonen. Maandag onthulde koning Willem-Alexander in De Nieuwe Kerk in Amsterdam een gedenksteen voor de schrijver, die 200 jaar geleden in dezelfde stad het ­levenslicht zag.

Gedweep is een faux pas in de literaire wereld, maar voor deze man lijkt een uitzondering te worden gemaakt. Kenners weten aan de telefoon hun euforie nauwelijks te onderdrukken. Ze zijn het er unaniem over eens: als schrijver en denker is Multatuli nog altijd uiterst actueel.

Feminist avant la lettre

Voor neerlandica en schrijver Elsbeth Etty, tevens voorzitter van het Multatuli Genootschap, is de schrijver vooral belangrijk geweest als voorloper van het feminisme. Noem hem eigenlijk maar gerust een radicaal feminist, zegt ze.

‘Hij streed in de 19de eeuw al voor gelijke rechten voor vrouwen, maar ging ook nog eens veel verder dan dat. Multatuli ging flink tekeer tegen de zedelijkheidsopvattingen over vrouwelijke seksualiteit. Hij vond het belachelijk dat mannen op dat gebied meer mochten. De leus van Multatuli was: genot is een deugd. Dat heeft mij als puber enorm geholpen.’

Volgens Etty is dat echter maar één van de redenen waarom Multatuli nog steeds actueel is. ‘Veel maatschappelijke discussies die we nu voeren, bijvoorbeeld omtrent excuses over het slavernijverleden, staan allemaal keurig in de Max Havelaar.’ In die roman, gepubliceerd in 1860, bekritiseerde de schrijver het corrupte koloniale regeringssysteem van Nederlands-Indië, en stelde hij het leed van de Javaan centraal.

‘Mensenrechten, anti-discriminatie, al die thema’s verweeft hij ingenieus in die roman. Hij had het echt expliciet over de verwoestingen die de Nederlandse militairen daar hebben aangericht, benoemde het causale verband tussen het militaire ingrijpen van de koloniale onderdrukker en de moorden en misdaden die daar gepleegd zijn. Daarvoor zijn in veel gevallen nog steeds geen excuses gemaakt. In al die opzichten was Multatuli zijn tijd ver vooruit.’

Authentiek

Dik van der Meulen, auteur van de gezaghebbende biografie Multatuli (2002), is voorzichtiger als het gaat om Multatuli en zijn bekommernis om Nederlands-Indië. ‘Laten we niet vergeten dat hij niet tégen het koloniale systeem was’, zegt hij. ‘Hij was alleen van mening dat de bevolking van Indonesië werd uitgezogen. Dus zijn bijdrage was in dat opzicht ingewikkeld.’

‘Maar’, zegt Van der Meulen, ‘Multatuli gaf als eerste westerse schrijver wel echt gezicht aan de Javanen, bijvoorbeeld in het verhaal Saïdjah en Adinda. Mensen als Soekarno hebben later verklaard zich daardoor aangemoedigd te hebben gevoeld.’

De biograaf geeft nog vaak lezingen over de schrijver. Altijd weer merkt hij bij het voorlezen hoe positief en verrast het publiek reageert. ‘De melodie van het proza, de woordkeus, de ironie, hij kon gewoon ontzettend goed schrijven. En dan was het ook nog een volkomen authentiek en zelfstandig denker. Multatuli zei: de roeping van de mens is mens te zijn. Daar draaide het bij hem allemaal om.’

Zoeken naar nieuwe vormen

Om die reden spreekt zijn invloed nu ook nog jongere generaties aan, stelt Jan Rock, docent Nederlandse literatuur aan de Universiteit van Amsterdam. De verhalen over Mulatuli’s invloeden op het feminisme en postkolonialisme vindt hij ‘gecanoniseerd’ en weinig spannend meer. Zijn permanente zoektochten naar literaire vormen om te ageren tegen de macht, daarentegen, ziet hij weer in nieuwe vormen terugkomen.

‘Neem het medium De Correspondent en de uitgeverij Das Mag’, zegt Rock. ‘Dat zijn echt vernieuwende instituten die – net als Multatuli destijds deed – op speelse manieren proberen de macht te bekritiseren en misstanden aan te kaarten. De scheidslijn tussen literatuur en non-fictie is daarbij dun. Dat is écht typisch Multatuli, die had er een hekel aan om in hokjes te denken. Hij hield van mengvormen.’

Maar als Rock een hedendaagse schrijver moet noemen die echt in de geest van Multatuli schrijft, is het even stil. ‘Poeh daar moet ik even over nadenken.’ Dan: ‘Ja, het blijft natuurlijk wel Multatuli...’

Later, aan het eind van het gesprek, komt hij er toch nog even op terug. ‘Vooruit: David Van Reybrouck.’