In Z van Hella Rottenberg komt alles aan bod wat je moet weten om de oorlog in Oekraïne te begrijpen ★★★★☆

Weinig twijfelachtigere genoegens dan constateren dat je slechte voorgevoel juist bleek. Dertig jaar geleden was Hella Rottenberg correspondent voor de Volkskrant in Moskou. Ze deed verslag van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de nieuwe ‘democratische’ periode die erop volgde. Inwoners van Rusland zagen hun levensstandaard dramatisch dalen en misdaad welig tieren. Op haar somberste momenten kon Rottenberg het gevoel hebben dat ze de Russische variant van de Weimarrepubliek aanschouwde, dat het wachten was op iemand die aan dit ‘democratische’ experiment een einde zou maken, iemand via wie de wrok over het ingestorte imperium een uitweg zou zoeken.

Z luidt de eenletterige titel van het nieuwe boek van Rottenberg, een van de oprichters van het kenniscentrum Raam op Rusland. De laatste letter van het westerse alfabet werd in Rusland symbool van de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne. Hoe Poetin Rusland weer groot wilde maken, is Rottenbergs ondertitel, die de inhoud goed dekt. In 190 pagina’s maakt ze voor iedereen inzichtelijk hoe Poetin de Sovjet-Unie wilde wreken én hoe dat uitliep op een catastrofe.

Poetins methodes om ‘Rusland weer groot te maken’ waren niet eenduidig. Zijn politieke tegenstanders waren vrijwel vanaf het begin vogelvrij, maar in het eerste decennium leek ‘Rusland weer groot maken’ ook verbonden met economische groei en welvaart. Een typisch gevolg daarvan was dat er een stedelijke middenklasse ontstond die de corrupte en criminele methodes van zijn regime niet meer moest. In 2011-2012 kwam het tot grote protesten. Ergens in deze jaren begon Poetins verpopping tot despotisch heerser die voor machtsbehoud naar externe dreigingen zoekt en zich bedient van propaganda waarin de buitenwereld wordt gedemoniseerd.

Een mist van propaganda

Winter 2014 lukte het Oekraïense betogers wat Russische betogers niet was gelukt, namelijk het verdrijven van een autoritaire kleptocraat, Poetins zetbaas Janoekovytsj. Wat de facto een linkse volksbeweging was die streefde naar meer sociale rechtvaardigheid, werd op de Russische staatstelevisie een beweging van nazi’s. De auteur van Z zag een goede Russische vriendin thuis in Sint-Petersburg tv-kijken en zuchten over nazitoestanden in Oekraïne. ‘Het werkelijke Oekraïne – pro-Europees, rommelig en buitengewoon corrupt, maar wel met vrije verkiezingen, vrijheid van meningsuiting en organisatie, pluriforme media en minderheidsrechten – verdween in Rusland in een mist van propaganda over het vermeende nazistische karakter van het land.’

Weinig zegt meer dan het verhaal van een Russische inwoner van Charkiv die haar door de Russische tv geïnformeerde familie vertelde dat haar stad letterlijk voor haar ogen in puin werd geschoten en te horen kreeg dat ‘Rusland alleen militaire doelen bombardeert’. ‘Voor mijn familie is het mijn woord tegen dat van de televisie, en de televisie wint.’

Het huidige Russische en het huidige Oekraïense gebied deelden stukken oude (cultuur)geschiedenis. Rottenberg staat stil bij een stuk geschiedenis dat ze níét deelden, namelijk het Tataars-Mongoolse juk, dat in toenmalig Moskovië zijn sporen achterliet in de vorm van een politieke cultuur van ‘persoonlijke loyaliteit aan één enkele heerser, strikte sociale hiërarchie, militarisering, expansiezucht en een enorm repressief apparaat’. Dat Oekraïne en Rusland na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op verschillende politieke sporen belandden, was verklaarbaar; dat de overgrote meerderheid van de Russen in Oekraïne níét door Moskou wenste te worden ‘bevrijd’ eveneens.

Imperialistische mythe

Wellicht het belangrijkste citaat in Z komt van de Oekraïense auteur Mykola Rjabtsjoek: ‘Wat Poetin niet begrijpt en wat de imperialistische mythe hem uiteindelijk verhindert te begrijpen, is dat Oekraïners niet in Ruslands negentiende eeuw leven, maar in de eenentwintigste eeuw in Europa. (…) Zij vormen een politieke natie waar alle categorieën die Poetin zo dierbaar zijn – zoals bloed en bodem, etniciteit, geloof, Slavische broederschap – niet de bepalende factoren zijn voor hun loyaliteit of hun gevoel bij de natie te horen.’

In de 22 jaar dat Poetin aan de macht was vóór hij Oekraïne binnenviel, dunde het aantal mensen dat hem durfde tegen te spreken in zijn omgeving gestaag uit. In 2014, na ‘de nazistische machtsgreep in Oekraïne’, had de annexatie van de Krim zijn sterk gedaalde populariteit in Rusland tijdelijk flink opgekrikt. Een snelle onderwerping van Oekraïne, redeneerde deze leider, kon hetzelfde bewerkstelligen.

De timing leek hem goed. De regering-Zelensky was in Oekraïne buitengewoon impopulair. Van de Europese Unie verwachtte Poetin geen tegenstand. De onderlinge verdeeldheid was daar als altijd groot. De verstrengeling met Rusland op energiegebied verkeerde in een vergevorderd stadium. Van de Verenigde Staten dacht Poetin weinig te vrezen te hebben. De smadelijke aftocht van de Amerikaanse troepen uit Afghanistan in de zomer van 2021 had hem eens te meer duidelijk gemaakt dat de Verenigde Staten een verzwakte wereldmacht zijn, na het fiasco van de invasie in Irak en het onvermogen inzake Syrië. Internationale steun aan Oekraïne leek Poetin onwaarschijnlijk. Op zijn annexatie van de Krim had de westerse wereld halfslachtig gereageerd, op zijn de-facto-invasie van Georgië in de zomer van 2008 ook.

Catastrofale misrekeningen

Het bleken stuk voor stuk catastrofale misrekeningen. Rottenberg behandelt ook nog het in West-Europa gangbare idee dat de oorlog is veroorzaakt door de uitbreiding van de Navo. Ze toont overtuigend aan dat Poetin steeds van standpunt wisselde en de Navo pas als bedreiging ging zien toen Oekraïne zijn eigen imperialistische ambities dwarsboomde.

Catastrofale fouten luiden het einde in van leiders van democratieën, niet van dictaturen. Daar vormen ze hoogstens een opmaat naar een einde ‘ergens in de toekomst’. Dat het Poetin-regime ‘ergens in de toekomst’ zal eindigen door een volksopstand, acht de auteur van Z niet waarschijnlijk. ‘Maar verder was alles mogelijk. Een paleiscoup. Chaos en machtsstrijd in het Kremlin. Of een schrikbewind dat het alleen dankzij steeds zwaardere repressie nog een tijd volhield tot eindelijk de dictator stierf.’

De in Rusland geboren Oekraïense romancier Andrej Koerkov raadde westerse lezers in een Volkskrant-interview aan goede non-fictie over zijn regio te lezen. In Z komt in minder dan 200 pagina’s alles aan bod wat essentieel is om de huidige oorlog in Europa te begrijpen.