In Het Keizerpanorama speelt Nicole Montagne een fraai spel met de werkelijkheid ★★★★☆

Een keizerpanorama is een houten, ronde kast waaromheen 25 personen kunnen zitten om door een luik naar driedimensionale beelden te kijken. De Duitse fotograaf en ondernemer August Fuhrmann vond deze voorloper van de film uit aan het einde van de 19de eeuw. De kijkers vergaapten zich aan stadsgezichten, verre oorden of historische beelden. Een belletje kondigde steeds het volgende beeld aan. Het oude verdween en de toeschouwer bevond zich tijdelijk in een leegte, wachtend op de volgende sensatie.

In Het Keizerpanorama, de nieuwe roman van auteur en beeldend kunstenaar Nicole Montagne (1961), bezoekt de ik-verteller zo’n kijkkast in het Märkisches Museum in Berlijn. Dat is een van de zeldzame plekken in de wereld waar je nog zo’n authentiek apparaat kunt bekijken (in het Teylers Museum te Haarlem bevindt zich er overigens ook een). Het doet de ik-figuur denken aan het bellen van de tijd in vroegere tijden. Een stem vertelde je hoe laat het was bij de volgende toon. Dan volgde een korte stilte, waarna het volgende tijdsmoment werd aangekondigd. Daartussen lag een soort leegte, de tussenruimte. Het ene moment was weg, maar het volgende nog niet aangebroken.

In Montagnes roman speelt het fenomeen ‘tussenruimte’ een belangrijke rol. Een kunsthistorica uit Utrecht opent een pension in het Oost-Duitse stadje Brandenburg, gelegen aan de rivier de Havel. Haar man blijkt een fraudeur en leugenaar te zijn. Met hem heeft ze lange tijd in een tussenruimte geleefd: ze klampte zich vast aan een beeld waarvan ze wist dat het niet deugde.

De pensionhoudster neemt een kordate huishoudelijke hulp aan, Daniela, en ontvangt enkele gasten die stuk voor stuk uit een film lijken te zijn weggelopen. Zo is er een historicus uit Dordrecht, Henk Meijer, die zich graag uitdost als de Pruisische generaal Otto von Bismarck. Verder arriveert er een filmliefhebber van halverwege de 60 en een psychiater van midden 50. Tot slot is er het echtpaar Frederik en Marcelle Hammer. Hun huwelijk heeft zijn beste tijd gehad. Hij lijdt aan dwangneuroses en zij aan migraine.

Deze personages lijken zich ook in een tussenruimte te bevinden. De pensionhoudster (tevens de ik-verteller) wekt hen tot leven met haar verbeeldingskracht, een imaginaire camera. Aan het einde van het verhaal draait ze aan de knoppen en schiet het beeld op zwart. Haar man is in een peilloze diepte getuimeld en de personages zijn opgelost in het niets. Ze bestonden zolang de verteller over hen schreef.

Verfijnde manier van schrijven

Het is aangenaam toeven in het creatieve universum van Montagne. Ze heeft een verfijnde manier van schrijven, waardoor ze met een paar zinnen een personage tot leven kan wekken. Neem de historicus die pretendeert Bismarck te zijn en eindeloos filosofeert over het bestaansrecht van Pruisen. Of de kordate huishoudster Daniela, die een curieus geheim met zich meedraagt. Elke dag neemt ze een woudmops mee naar haar werk, een kruising tussen een hond en een zwijn. Het is geen levend beest, maar een kunstwerk. Het stadje Brandenburg is ervan vergeven als een eerbetoon aan de bedenker van dit fictieve dier, de kleinkunstenaar Vicco von Bülow. Daniela wil het beest niet alleen thuislaten en koestert het als een levend wezen. Schijn en werkelijkheid lopen in elkaar over.

In het lopende verhaal zijn ook beschouwingen opgenomen over de wijze waarop verschillende media, zoals film, schilderkunst en fotografie, een illusie van de werkelijkheid scheppen. Daardoor heeft Het Keizerpanorama een hybride karakter: het is zowel verhalend als essayistisch. Van citaten uit het werk van de filosofen Walter Benjamin en Georg Hegel tot aan inzichten uit het werk van essayist Roel Bentz van den Berg – het wordt allemaal even soepel als overtuigend verweven in deze mozaïekroman.

Gelaagd spel

In het laatste deel krijgt het beschouwende karakter de overhand: de uiteenzetting over het werk van de Amerikaanse fotograaf Vivian Maier zet het verhaal iets te lang op de pauzestand. Tegelijkertijd blijkt ook die uitweiding naadloos aan te sluiten bij de centrale thematiek. Ook Maier probeerde de tussenruimte te vangen in haar foto’s, oftewel de belofte van een beeld dat nog niet geschoten was. Had ze een beeld eenmaal getroffen, dan wilde ze het tegelijkertijd laten ontsnappen. Iets soortgelijks doet Montagne: ze wekt op elegante wijze een pension vol imaginaire gasten tot leven, maar laat deze op toverslag ook weer verdwijnen. Ze speelt als literator en essayist een fraai, gelaagd en overdacht spel met werkelijkheidsillusies.