Savannah: hier pleegde Jim Williams zijn beruchte crime passionel

Jim Williams had ogen die zo zwart waren als de getinte ramen van een gestroomlijnde limousine - hij kon naar buiten kijken, maar jij niet naar binnen.

De lange, knappe, donkere antiquair had zich met zijn dierlijke intuïtie voor geld en goddelijke smaak opgewerkt tot de duurste kringen in Savannah. Hij kwam van een kleine boerderij uit het achterland, maar woonde nu, op zijn 50ste, in een van de grootste victoriaanse huizen in de meest gracieuze stad van het Amerikaanse Zuiden. The Mercer House, het huis dat indertijd was gebouwd voor de grootvader van de legendarische zanger Johnny Mercer ('Moon Ríverrrr...').

Niet dat Jim Williams veel ophad met de elite van Savannah, Georgia. 'Waar ik het meeste plezier aan beleef', zei de vrijgezel tegen de New Yorkse journalist John Berendt, 'is dat ik kan leven als een aristocraat zonder dat ik de last hoef mee te torsen er een te zijn. Blauw bloed is zo verzwakt door inteelt. Het is geen wonder dat ze niet ambitieus zijn. Ik benijd ze niet. Het enige dat ik de moeite waard vind aan de aristocratie is hun opsmuk - het deftige meubilair, de schilderijen, het zilver - juist die dingen die ze moeten verkopen als het geld opraakt. En het geld raakt altijd op. Het enige dat ze dan nog hebben zijn hun fijne manieren.'

Hij sprak met een tongval zacht als fluweel; tussen zijn vingers brandde een King Edward Cigarillo.

Crime passionel

Zekere blauwbloed-Savannahians waren niet blij geweest toen Jim Williams status begon te verwerven in hun gekoesterde stad. 'Hoe voelt het om nouveau riche te zijn?', werd hem gevraagd. 'Het is het riche dat telt', antwoordde hij. Daarna kocht hij Mercer House.

Het was in de studeerkamer van dit glorieuze huis, het pronkstuk van Monterey Square, het voornaamste plein van de 21 voorname pleinen in Savannah, dat Jim Williams zijn veel jongere minnaar Danny Hansford doodschoot met een exemplaar uit zijn omvangrijke collectie oude Duitse Lugers. Zelfverdediging, voerde de antiquair aan. Een crime passionel, oordeelden romantische geesten. Een koelbloedige executie, meende de moeder van het overigens weinig betreurde slachtoffer.

Williams vertoonde geen spoortje spijt. Kort na de voltreffer, en na betaling van een borgsom van 100 duizend dollar, vertrok hij alweer naar Europa om nieuw antiek in te slaan. 'Ik heb niets fout gedaan', zei hij tegen de Georgia Gazette. De openbaar aanklager, een goeie bekende van de grootste vijand van Williams, dacht er anders over. Het zou tien jaar en vier processen duren voordat Williams ontslagen werd van rechtsvervolging. Een unicum in Savannah. Het jaar daarop stierf de 59-jarige antiquair aan een hartstilstand. Hij zakte in elkaar op bijna dezelfde plek als Danny Hansford.

Glorieus geïsoleerd

Journalist en columnist John Berendt, van de tijdschriften New York Magazine en Esquire, schreef een onweerstaanbaar boek over het schandaal dat Savannah al die jaren in zijn greep zou houden. Hij schreef bovenal een boek over de excentrieke biotoop van dit broeierige stadje met de schone naam, bungelend onder aan de kust van Georgia. Zoals een oudere inwoonster hem verheugd vertelde, bij zijn eerste bezoek, toen bij de New Yorker het plan rijpte er tijdelijk te gaan wonen: 'We zijn geïsoleerd! Glorieus geïsoleerd! We zijn een kleine enclave aan de kust - totaal aan onszelf overgelaten, omringd door niets dan moeras en pijnboombossen. We zijn een verrukkelijk onhandig gelegen bestemming!'

Met dat isolement zou Berendt kordaat afrekenen. Zeg 'The Book' in Savannah en iedereen weet dat je zijn Midnight in The Garden of Good and Evil bedoelt. Het literaire non-fictiewerk (1994) belandde op de bestsellerlijst van de New York Times, om daar 216 weken te blijven staan. Een record. Clint Eastwood verfilmde het boek. Horden en horden toeristen kwamen de straten verstikken. Het beeld van de arme 'Bird Girl' op de cover van het boek moest overgeplaatst worden van haar paradijselijke standplaats op Bonaventure Cemetery naar een eenzame plek in het lokale museum, om te voorkomen dat ze zou worden ontvoerd. En Jim Wiliams werd de bekendste inwoner in de geschiedenis van Savannah.

Naar Het Boek is nog steeds veel vraag, 25 jaar na zijn dood: 'Ik heb net weer een nieuwe lading besteld', zegt de jongen achter de toonbank van een boekhandel, vlak bij het museum. 'Ik verkoop er elke week zeker nog een stuk of vijf.'

Mystiek

Wie geen gevoel heeft voor de mystiek van Savannah, heeft geen gevoel.

Het zijn de beschaduwde pleinen met hun antieke lantaarns, zachtroze camelia's en witte magnolia's, naast de beelden van ouwe krijgshongerige generaals op hun sterke paarden. Het is de stomende hitte, waarin wolken libellen, vlinders en muskieten floreren. Het is het getsjirp van de krekels, doordringend als dat van cirkelzagen, en het aanstekelijke gefluit van de tomaatrode kardinaal met zijn zwarte kuif, de lievelingsvogel van Georgia. Het is bovenal het geloken licht, onder die knoestige eeuwenoude eiken. De live oaks, druipend van het Spanish Moss - zo typerend voor het Amerikaanse Zuiden.

Pal tegenover een van die pleinen ligt The Foley House Inn, een bed and breakfast in een eeuwenoud rozerood gebouw met groene luiken. 'Een paar jaar geleden filmde Robert Redford hier The Conspirator, over de moord op president Lincoln', vertelt Chuck Altabas (66), de kwieke conciërge van de B&B waar de crew verbleef. 'Hij zei dat Savannah de enige plek was waar hij de film had kunnen maken, ook al werd Lincoln in Washington vermoord. Savannah was de enige stad die er nog precies zo uitzag als midden 19de eeuw. Het enige wat ze hoefden te doen was zand over de straten strooien.'

Vlag Dag

Dat is mede te danken aan Jim Williams. Zonder hem en zijn medestrijders was Savannah waarschijnlijk niet meer die oud-Zuidelijke plaats geweest, waar intussen zo veel films zijn opgenomen. Hij speelde in de jaren vijftig een belangrijke rol in het restaureren van de verloederde binnenstad, toen victoriaanse en art-decoschoonheden de een na de ander werden gesloopt om plaats te maken voor parkeergarages en gasstations. Williams kocht hele straten op, restaureerde en verkocht weer door. Begin jaren zeventig verhuisden de gezinnen met kinderen terug naar de binnenstad, en vertrokken de prostituees.

Williams was toen al een man met aanzien - en met een omstreden reputatie. Het provocerende karakter van de antiquair laat zich het best illustreren aan de hand van 'Vlag Dag'. Williams en zijn pleingenoten ergerden zich kapot aan de zoveelste filmploeg die de straten rond Monterey Square bestrooide met zand, om maar weer eens een opname te maken van typisch oud Zuidelijk Amerika. Savannah schoot er niks mee op, want bioscoopgangers hadden doorgaans geen enkel idee waar de film was opgenomen. Maar de brutale crews lieten wel rotzooi achter, verstoorden het verkeer en vertrapten het gras.

De antiquair stelde de producer voor als blijk van goede wil duizend dollar te doneren. De producer liet het afweten. Williams deed zijn verpletterende tegenzet. Toen hij zag dat er een camera werd gericht op zijn huis, rolde hij vliegensvlug een 2,5 meter lange nazivlag uit op het balkon - zijn 'oorlogstrofee van oom Jesse'. De cameraman probeerde een opname te maken van de studeerkamer; Williams hing de vlag achter het raam. Shot mislukt en punt gemaakt. De antiquair had helaas iets over het hoofd gezien: de Mickve Israel Synagoge zit recht tegenover Monterey Square. Savannah was in shock.

Attitude

'Wat hij deed met die nazi-vlag was zeer onkies', zegt Christine Tudor, een 64-jarige, elegante inwoonster van Savannah. 'Je hangt geen swastika uit. Jim heeft vijanden gemaakt in de stad. Volgens mij is hij daarom zo lang vervolgd. Danny Hansford was een kleine prostituee, hij had gestolen van Williams, spullen van hem kapot gegooid. Jim heeft that guy echt gedood uit zelfverdediging. Maar het is zijn attitude, zijn arrogante houding, waarvoor Williams de prijs heeft moeten betalen.'

De ranke taalkundige pakt haar café au lait van de toonbank in de koffiebar, waar de airco 's ochtends al op de maximumstand staat. Buiten is het 33 graden; die temperatuur zal nog stijgen tot 37. 'Een meneer heeft net al afgerekend voor u beiden', zegt de serveerster. De hoffelijkheid van Savannah.

'De mensen hier zijn zo vriendelijk', zegt Christine, van oorsprong Française. 'Alsof je wordt beschenen als je op straat loopt. Ze zwaaien en het is oprecht; er is een soort douceur de vivre. Ik heb overal in Amerika gewoond, maar deze sfeer vind je nergens anders. De bewoners houden van het leven. In Atlanta vragen ze hoeveel geld je hebt. In Charleston vragen ze wie je grootvader was. En in Savannah vragen ze: 'Wat wil je drinken?'' Christine met de chique achternaam - de voorvader van haar man is een oudoom van Koning Hendrik de Achtste - schiet nog steeds volop in de lach om het gezegde.

Fantastische werkelijkheid

Ze werkte als bed and breakfast-manager in de oude mansion van de vrouw die in het boek Mandy heet. In de literaire non-fictie van John Berendt zijn sommige uit de parade aan buitenissige Savannahiaanse karakters iets aangepast en hebben gebeurtenissen een draai gekregen, maar alles is gebaseerd op de fantastische werkelijkheid.

Mandy, een voormalige plus size beauty queen uit Tennessee, met een voorkeur voor drastisch getoupeerd geblondeerd haar, luipaardmotieven, valse wimpers en vooral veel make-up, is in het boek de partner van oplichter Joe Odom. Ook dat klopt niet helemaal. Joe, inmiddels overleden aan aids, genoot weliswaar een fenomenale reputatie als zwendelaar, maar was homo. Een publiek geheim in het Savannah van toen - waar men zulke dingen graag geheim hield.

'Zo doen we dat in het Zuiden', zegt Christine. 'Ogenschijnlijk moet alles perfect lijken. Je mag hier nooit een schandaal veroorzaken in de hogere kringen, in de zeer afgeschermde Oglethorpe-club. Savannah is altijd de homo-plek van het Zuiden geweest. Nogal wat prominenten hier waren gay. Het was allemaal in het verborgene. Ze waren getrouwd. Savannah was een erg gesloten gemeenschap. John Berendt, zelf homo, haalde alle skeletten uit de kast. De oude elite, de oude families, was daar nou niet bijzonder gelukkig mee. Hij stelde ze bloot aan de buitenwereld.'

Grande dame

Christine kan mooi vertellen, met gevoel voor de aangename roddel. Over Joe Odom, een aan lager wal geraakte en uit zijn beroep ontheven advocaat, en een van de belangrijkste bronnen voor het boek: 'Extreem knap, een kruising tussen Paul Newman en Robert Redford. He could charm the birds out of the trees. Toen kwam hij uit de kast en veroorzaakte het bankroet van de familie van zijn tweede vrouw. Naar het schijnt.'

Over Mandy: 'Eeuwig in geldnood, dus moest ze haar mansion, de Hamilton Turner Inn, verkopen. Ze woonde nog een paar jaar op de onderste verdieping, met haar zoon, twee fretten, een stelletje honden en een stoet vogels. In die tijd was het boek op z'n hoogtepunt. Om zes uur 's avonds ging Mandy aan het werk in het huis, inmiddels een bed and breakfast. Werk is een groot woord in haar geval. De gasten waren dol op haar. Ze bleef maar boeken signeren. Toen ze hoorde dat Clint Eastwood het boek ging verfilmen, vloog Mandy ogenblikkelijk naar Hollywood.' Fijntjes: 'Eastwood wees haar af: hij liet zijn eigen dochter Mandy spelen.'

Over Dorothy Williams Kingery, de zus van Jim: 'Hij moest niet zoveel hebben van zijn zus. Hij liet alles na aan zijn moeder, de meeste homo's zijn altijd zo gek op hun moeder. Maar toen die doodging, kreeg Dorothy de hele erfenis. En nu voelt ze zich de Grande Dame hier. Laat me je dit vertellen: de oude elite van Savannah zal haar nooit accepteren. Nee nee. Ze weten waar Dorothy vandaan komt.'

De geest van Williams

Wat dat betreft nog een smakelijk detail over Dorothy's broer: 'Je kon wel merken dat Jim cultureel niet erg onderlegd was. Hij beweerde dat-ie de dolk bezat waarmee Raspoetin is vermoord. Maar Raspoetin is nooit neergestoken; de moordenaars beschoten hem!'

In Mercer House kunnen de toeristen nu rondleidingen krijgen, 13 dollar voor een steriel kijkje op de benedenverdieping. Dorothy woont erboven, maar is op reis, volgens een kaartjesverkoopster. De gids in lichtroze overhemd en kaki broek is van het type droogstoppel waarvoor de scherp geklede Southern gentleman Williams geen dime zou hebben gegeven. Foto's zijn verboden, herhaalt de gids autoritair, geen notities maken van de kunstschatten. Hij dreunt slaapverwekkende details op over de eclectische verzameling van Williams, met jaartal en stroming en al. De man geeft geen enkele informatie over de intrigerende tragedie - waarvoor iedereen is gekomen. Een Aziaat probeert omzichtig, zonder de Luger bij de naam te noemen: 'Wat was meer volgens de waarheid? De film of het boek?' Het boek, zegt de gids. En dat was dat.

De geest van Williams is verdwenen, opgelost, voorgoed weg. De wandeling door het huis met de duistere geschiedenis laat merkwaardig onberoerd. Op één plek na. De grote, hoge studeerkamer in die exceptionele kleur blauw, Williams' eigen oceaanblauw. Hier trok hij kordaat de Luger uit zijn bureaula toen de doorgedraaide Danny Hansford een van Williams' pistolen op hem richtte, en drie keer miste. In de versie van Williams dan. 'Als ik Danny niet had doodgeschoten', zei de antiquair tegen de Georgia Gazette, 'was míjn overlijdensbericht nu gepubliceerd.'

Kwaadaardig

Danny was een 'werknemer' die bij hem inwoonde, voor de buitenwereld. Verder praatte de antiquair er niet over. Maar al rap drong tot de meeste inwoners van Savannah door dat Hansford een hoer was geweest, die zijn klandizie oppikte op de pleinen aan de hoofdstraat. De aantrekkelijke, gespierde jongen had een woest verleden: jeugdgevangenis in en psychiatrisch ziekenhuis uit. Williams had de voorafgaande tien maanden al negen keer een borgsom moeten betalen om hem uit de cel te halen. Waarom bleef hij de verslaafde en psychotische Hansford de hand boven het hoofd houden?

'Misschien omdat Danny goed was in bed.' Michael De Cook (66), de zachtmoedige antiquair die al bijna zijn halve leven in Savannah woont, schrikt zelf van zijn woorden. Hij valt even stil, in zijn souterrain, met kroonluchters als watervallen, en een fluwelen bank waarop zijn kat zo roerloos ligt te slapen dat het lijkt of-ie zojuist is overleden. Verlegen lach: 'Ik haat het om zoiets te zeggen. Maar waarschijnlijk klikte het tussen die twee, onder de lakens. Danny was al dood toen ik hier kwam wonen. Niemand scheen hem echt gekend te hebben. Niemand zei ook: 'Arme Danny.''

Michaels winkel en woning ligt schuin tegenover het Chippewaplein, waar Forrest Gump op het beroemde bankje zijn levensverhaal deed, in de gelijknamige film. De homoseksuele antiquair kende Jim Williams wel. Voorzichtig: 'Ik moet eerlijk tegen je zijn. Er zat iets in de manier waarop Jim naar je keek... Ik voelde me niet op mijn gemak, onder die blik. John Berendt heeft in een televisie-interview eens gezegd: 'Jim Williams was kwaadaardig.' Hoe kun je dat nou zeggen over iemand die je zo heeft geholpen?, dacht ik. Maar Jim keek dwars door je heen, kleedde je uit met zijn ogen, hij deed iets met je, ik weet niet wat, maar volgens mij doelde Berendt op die blik. Kwaadaardig. Ik ben ervan overtuigd dat Jim dacht dat hij Danny kon doden, omdat het maar een straathoer was. Dat het geen big deal was, dat hij er gewoon mee weg kon komen.'

Victoriaanse Tea Party's

Jim Williams had altijd jonge jongens die voor hem werkten, in de tuin of de restauratieplaats, vertelt Michael. Treurig, nog steeds: 'Eentje op wie ik erg was gesteld heette Douglas, hij is nu overleden aan aids, veel van die jongens zijn overleden aan aids. Douglas adoreerde Jim. Douglas dacht ook dat Jim hem een van zijn huizen zou nalaten, dat had-ie hem beloofd.'

En toen kreeg Michael dat onverwachte telefoontje van een vriendin, de nicht van de lijkschouwer. 'Jim is dood', zei ze. 'Mijn neef gaat er nu heen.' Michael wist: dan zal Douglas er ook zijn. 'Jim had Douglas laten beloven dat hij alle vunzige tijdschriften uit het huis moest halen, mocht hij plotseling komen te overlijden. Om te voorkomen dat zijn moeder en zus dat ooit te weten zouden komen.' De antiquair speerde naar Williams' mansion. En ja: 'Daar zag ik Douglas lopen, allemaal dozen naar buiten sjouwen. Hij deed alles voor Jim. Maar Douglas heeft nooit iets van Jim geërfd. Niets.' Zacht: 'Nee, dat was niet aardig.'

Michael leerde journalist John Berendt kennen via zijn vroegere buurvrouw. Zij ging altijd mee als de schrijver 'een vrouw aan zijn arm nodig had', bij het aflopen van een van de vele feesten in Savannah. In die tijd kwam ook Berendt er nog niet voor uit dat hij homoseksueel was. Na verloop van tijd begonnen de inwoners de New Yorker beu te worden. ''Wat is de naam ook alweer van die kerel', werd er gezegd, o ja John, die kerel die dat boek zou gaan schrijven, komt het daar eigenlijk nog van?' Wij begonnen te denken dat het voor hem een excuus was om overal maar binnen te komen, zoals bij de Victoriaanse Tea Party's van de getrouwde dames.'

Yankee

Michael greep in. 'John', zei hij, 'of je schrijft dat boek, of je houdt er vanaf nu je kop over.' Beduusde glimlach: 'En een half jaar later vroeg iedereen me: 'Heb je het boek gelezen?' Maar wie had ooit kunnen vermoeden dat 't het best gelezen boek na de Bijbel zou worden?'

Toen stroomden de toeristen de stad in, uit alle delen van de wereld. 'Ze kwamen mijn winkel binnen en konden alleen zeggen: 'Ze book', zegt hij, met Fransig accent. 'Dan wees ik ze maar naar Mercer House. Tegenwoordig spreekt de helft van de mensen die hier rondloopt een andere taal.' Het geeft hem het gevoel dat hij in Londen of Parijs woont. 'Wonderful.' Hij reist nog steeds veel. 'En dan kom ik terug, uit Boston, of New York, of Connecticut, het kan twee uur in de ochtend of in de middag zijn, en sla ik de hoek om naar mijn plein en denk: jaaaa, dit is geweldig. Dit is geweldiger dan waar ik net ben geweest. Het is de magie hier. Ik weet niet hoe ik het moet beschrijven, maar het is er. Het zal nooit verdwijnen.'

Christine Tudor zegt: 'John Berendt heeft geluk gehad. Dit soort schandalen heb je in elke stad. Misschien was het boek zo'n succes omdat het zich afspeelt in het Zuiden, omdat Savannah zo'n ongewoon prachtige plaats is, omdat het zo heerlijk roddelachtig is. Het is geen literair meesterwerk, maar het heeft Savannah beroemd gemaakt en voorgoed veranderd.' Ineens: 'Ongelooflijk dat een Yankee dit boek heeft kunnen schrijven, al die geheimen eruit heeft gekregen. Een Yankee! Come on. In het Zuiden!

Bonaventure Cemetery

De stervenden in Savannah hebben één troost: dat ze begraven kunnen worden op Bonaventure Cemetery, een van de mooiste begraafplaatsen ter wereld, op een voormalige plantage. Danny Hansford had een obsessie voor de dood. Hij ging geregeld met vrienden naar Bonaventure. Dan wees hij eerst de kleine grafzerken aan: die waren voor de arme doden. Hij wees naar de grote: die waren voor de rijken. 'Als ik sterf in Mercer House, krijg ik tenminste een fatsoenlijke grafsteen', vertelde Danny.

Boven Bonaventure, gelegen aan een brede rivier met moerassige oevers, trilt de lucht van de bedwelmende hitte. Er hangt een zoetige geur, die van magnolia's. Overal klinken de cirkelzagende krekels. De knoestige eiken vormen grote bogen, met dikke gordijnen van Spanish Moss. Verweerde marmeren engelen waken over hun doden.

Het is lang zoeken naar Danny Lewis Hansford. Hij blijkt te liggen op een nieuwer, kaler deel van het uitgestrekte Bonaventure - zonder die eigen, mysterieuze betovering. Danny heeft een kleine grafsteen: 'Geboren 1 maart 1960 - Gestorven 2 mei 1981.' Over hem waakt een achtergelaten bierblikje.