Rineke Dijkstra gidst ons langs haar toevalstreffers: van Rembrandt tot Kubrick en Corsica

Rineke Dijkstra (58) heeft een krankzinnig druk jaar achter de rug. Zes tentoonstellingen gemaakt, drie fotoboeken uitgebracht en twee prijzen gewonnen, waaronder de hoogste die er in de fotografie te winnen valt, de Hasselblad Award.

Een maand geleden opende de hekkensluiter: een groot retrospectief in museum De Pont in Tilburg. De maquette staat nog in haar studio op het voormalige Wilhelmina Gasthuis-terrein in Amsterdam. ‘Hier zat vroeger, heel toepasselijk, de oogkliniek.’

Op een van de tafels staat een tweede maquette, gemaakt voor een tentoonstelling in het Sprengel Museum in Hannover. Daar combineerde Dijkstra haar eigen foto’s met beelden en een enkel schilderij uit de collectie van het museum. ‘Ik had zo veel retrospectieven gemaakt, ik wilde even iets anders. Voor het Sprengel had ik een relatief nieuw werk als uitgangspunt gekozen, The Gymschool uit 2014: een video-installatie op drie schermen van elf meisjes die gymnastiekoefeningen doen, steeds van een andere kant gefilmd, waardoor hun houdingen nog sculpturaler worden. Dat bracht me op het idee van de beelden. Ik mocht kiezen uit de collectie, en ik vond het combineren zo leuk, juist omdat ik niet zo veel nieuw werk maak.’

Met ontwerper Irma Boom maakte ze het bijbehorende boek Figuren. Prachtig om te zien hoe de foto’s van Dijkstra – de adolescenten op het strand, de dansende jongeren in discotheek The Krazy House in Liverpool: beelden die tot het collectieve fotogeheugen zijn gaan horen – in vorm hun gelijke vinden in bronzen beeldjes van Hans Arp, of een tekening van Pablo Picasso. Hoe mooi een vallende Nana van Niki de Saint Phalle naast een filmstill uit The Gymschool past, een schilderij van twee worstelaars van Max Beckmann naast de still van een dansend paar, de jongen uit Ghana met een schaal met waterzakjes op zijn hoofd naast de Figur in Konzentration van Rudolf Hoflehner: een ijzeren figuurtje op twee benen, met een hamer als hoofd.

Ze zal het gedurende het interview vaker herhalen: dat ze er als fotograaf niet voor kiest om alles vast te leggen, om toeval toe te laten. ‘Dat gebeurt hier ook. Soms is er een overeenkomst in vorm. Soms in gevoel dat een beeld uitstraalt. Het hoeft niet altijd uitgelegd te worden, of er dik bovenop te liggen.’

1. Fotoboek: The New Color Photography

‘Ik zat nog op de Rietveld Academie toen ik dit boek in 1984 van mijn ouders cadeau kreeg. Er staat een opdracht in: ‘Spiegel je aan het goede, veel succes met je werk, dit boek zal je vast inspireren.’ In die tijd, begin jaren tachtig, fotografeerden we allemaal in zwart-wit. Kleurenfotografie vonden we commercieel. Te dicht bij de werkelijkheid, en dus geen kunst. The New Color Photography was een overzicht van Amerikaanse fotografen die in kleur werkten, zoals William Eggleston, Stephen Shore, en Mitch Epstein - en mijn eerste kennismaking met dat het anders kon. Ik ben nog op de academie zelf gaan experimenteren met kleur. Ik was geïntrigeerd door oude Amerikaanse filmstills, waar fijn licht werd gebruikt. Ik ging ’s nachts de bossen in, met lampen om een onwerkelijke sfeer te creëren. Mijn eerste goede kleurenfoto’s maakte ik pas een flink aantal jaren later: de strandfoto’s. Ik wist, door New Color Photography: je moet kleur doseren, anders wordt het snel te veel.’

2. Film: Barry Lyndon, Stanley Kubrick

‘De film, geregisseerd door Stanley Kubrick, is gebaseerd op een roman van de 19de-eeuwse schrijver William Thackeray, The Luck of Barry Lyndon. Het gaat over een Ierse avonturier die in het Engeland van de 18de eeuw door opportunisme opklimt in de Britse aristocratie. Het is een verhaal over het lot, en hoe zich dat tegen je kan keren. Kubrick vertelt het extreem traag, en dat is er zo goed aan: het versterkt het gevoel dat er geen ontkomen aan is.

‘Als ik aan de film denk, dan denk ik als eerste aan het licht. Kubrick staat bekend om zijn extreme perfectionisme. Hier heeft hij de 18de-eeuwse sfeer consequent doorgevoerd. Alle binnenscènes filmde hij bij kaarslicht. In die tijd, halverwege de jaren zeventig, waren er alleen nog geen lenzen op de markt die zo lichtgevoelig waren. Het zegt alles over de werkwijze van Kubrick dat hij bij de Nasa een lens leende die in de jaren zestig was gebruikt om de donkerste kant van de maan te fotograferen.’

3. Kunst: Rembrandt

‘Rembrandts portretten zijn bijna fotografische momenten. Ontmoetingen tussen maker en model. Als kijker geloof je een portret als je het gevoel krijgt dat je de persoon die is afgebeeld, zelf hebt ontmoet. Dat gebeurt alleen als de emotie echt is.

‘Ik weet hoe moeilijk het is om emotie te fotograferen zonder te overdrijven. Ze moet aan de oppervlakte liggen, maar er niet te dik bovenop liggen. Kijk maar eens naar dit portret van Saskia van Uylenburgh uit 1633. Haar blik is heel alert, maar niet uitbundig. Rembrandt kon zich als geen ander inleven in mensen.’

4. Eiland: Corsica

‘Ik kom er sinds mijn 17de. De eerste jaren met vriendinnen: rugzak op, kamperen, wandelen in de bergen en met de trein het eiland over. Als je naar de kust wilde, moest je met de bus. Per toeval belandden we zo een keer in Piana. We wilden naar de zee, stapten een dorp te vroeg uit en moesten blijven omdat de volgende bus pas een paar dagen later weer zou komen. In het dorp stond een statig hotel uit de jaren dertig, dichtgetimmerd – zo jammer vonden we dat. Een paar jaar later was het geopend. De nieuwe eigenaresse knapte er elk jaar een stukje van op. Tegenwoordig logeer ik daar, met een waanzinnig uitzicht over de zee. Het dorp is in al die jaren niet veranderd. Af en toe denk ik: moet ik nu niet eens naar India ofzo, maar ik ga steeds weer terug. Omdat het zo authentiek is, en stil, is het de ideale plek om uit te rusten.’

5. Boek: Bloedverwanten, Michael Cunningham

‘Michael Cunningham volgt in deze familiekroniek vier generaties van de Grieks-Amerikaanse immigrantenfamilie Stassos: vader, moeder, drie kinderen. Wat mij vooral is bijgebleven, is hoe goed Cunningham karakters opbouwt aan de hand van gebeurtenissen uit hun leven. Hoe vader Constantine zal uitgroeien tot een man met ambities, zit al in een scène uit zijn jeugd in Griekenland, als hij een eigen moestuintje wil en zijn ouders het hem verbieden. Steeds als hij op hun land werkt, stopt hij aarde in zijn mond, en dan loopt hij naar een veldje even verderop en spuugt het uit. Tot hij daar toch zijn eigen tuintje heeft.

‘Dat je in een familie allemaal je eigen werkelijkheid hebt, is ook zoiets dat Cunningham zo goed uitwerkt, door elk hoofdstuk te beschrijven vanuit een ander personage. Ik heb die vorm gebruikt in mijn video I See a Woman Crying, waar Engelse schoolkinderen beschrijven wat ze zien als ze naar een schilderij van Picasso kijken. Het kijken naar een kunstwerk werd een metafoor van hoe iedereen zijn eigen blik heeft, en een plaats binnen de groep.

‘Ik heb Michael Cunningham een keer ontmoet. Hij vertelde me dat hij altijd met een gevoel van minachting begon aan het bouwen van zijn personages. Gaandeweg sloeg die minachting om in sympathie. Maar als die minachting niet aan de oorsprong lag, was hij bang dat hij te sentimenteel werd. Dat herken ik. Sentiment ligt altijd op de loer, je moet er zeker met het fotograferen van kinderen voor oppassen.’

6. Fotografie: August Sander

‘De Duitse fotograaf August Sander had zichzelf tot taak gesteld het hele Duitse volk vast te leggen: van zwerver tot hoge politicus, van industrieel tot kunstenaar tot arbeider. Hij begon het project Menschen des 20. Jahrhunderts in 1892 en toen hij in 1964 overleed was het nog niet klaar.

‘Het mooie van Sander is: hij oordeelt niet over de mensen die hij fotografeert. Hij verplaatst zich zo goed in de ander, dat je zelfs bij de foto van een jonge nazi denkt: ach, het is nog maar een jongen. Die openheid is essentieel in de benadering van de geportretteerde. Als jij er vooringenomen voor staat, sluit de ander zich af.

‘Wat ik herken in de portretten van Sander, is concentratie, gevoeligheid, beweging. Er is altijd wel een voetje dat verlegenheid uitdrukt, een sigaret die nonchalant aan de lippen hangt, een blik waarvan je weet: die is er niet alleen voor deze foto, zo is die jongen of dat meisje echt.’

7. Mode: Agnès B.

‘Ik heb lang, echt héél lang, elke dag in een spijkerbroek gelopen. Als ik netjes moest, deed ik er een colbertje overheen. Op een gegeven moment kon dat gewoon niet meer, met openingen van tentoonstellingen. Zeker niet in Amerika. Toen werd het de zwarte rok van Agnès B. Net zo makkelijk als een spijkerbroek. Ik draag nog steeds veel Agnès B. Haar kleren vallen altijd goed, ze zijn tijdloos en sober.’

8. Documentaire: Herman Slobbe/Blind Kind 2, Johan van der Keuken

‘Johan van der Keuken maakte in 1964 een documentaire in een blindeninstituut in Huizen, en vond daar zijn hoofdpersoon voor een vervolg, twee jaar later: de 30 minuten durende film over de 14-jarige Herman Slobbe. Herman is blind geboren, een heel intense jongen die mondharmonica speelt en Louis Armstrongs Hello Dolly zingt met de stem van een volwassen man.

‘Herman wil radioreporter worden. Van der Keuken filmt hem dicht op de huid, hij gaat bijvoorbeeld met hem naar de kermis en laat hem commentaar geven op wat hij beleeft. Het is een prachtige scène, waarin Herman bijna niet meer kan praten van de opwinding. ‘Het is enorm, dames en heren, meesterlijk, machtig!’ Of deze: ze gaan naar een race op het circuit van Zandvoort en later probeert Herman over te brengen hoe hij dat heeft ervaren, hij hangt zo’n ouderwetse microfoon in een conservenblik en doet het geluid van de racewagens na. Zo levensecht. Wat ik ontroerend vind aan de film is dat hij liefdevol is, maar niet sentimenteel. Van der Keuken heeft de kracht van die jongen gebruikt, in plaats van zijn zwakte. Hij heeft zijn authenticiteit gezien, al in het blindeninstituut, en hem eruit gepikt.

‘Mijn Herman Slobbe is Almerisa. Zij was een vluchteling uit Bosnië en ik ontmoette haar toen ik voor een kunstproject kinderen fotografeerde in een asielzoekerscentrum. Ze was toen 6 jaar en ik fotografeer haar nog altijd. Van een schuchter meisje is ze is inmiddels uitgegroeid tot een prachtige volwassen vrouw. Ze is nu 30. Heel bijzonder om iemand zo haar hele leven te volgen en haar levensloop in portretten vast te leggen.’

9. Muziek: Mad World, Gary Jules

‘Oorspronkelijk een nummer van Tears for Fears, maar ik hoorde het pas jaren later, het zit in de film Donnie Darko. Ik ben de hele aftiteling blijven zitten om te weten van wie het was. Wat ik mooi vind, is dat je van één nummer twee totaal verschillende versies kunt maken. Die van Tears for Fears is een opgewekt dansnummer. Gary Jules maakte er een melancholiek, verdrietig nummer van, een nummer om eenzaam met een kaars op je kamer te zitten. Er zitten ook van die sombere zinnen in: ‘The dreams in which I’m dying are the best I ever had.’ Voor mij gaat Mad World over herinneringen. Dat je als kind op een schoolplein staat en nog niemand kent. Of je verheugt op je verjaardag. Het gaat over terugkijken op je leven. Ik heb heel veel jonge mensen voor de camera gehad. Maar jeugd is nooit mijn onderwerp geweest, meer de drager van een idee: het hoopvolle zit in het begin van het leven, alle mogelijkheden liggen nog open.’

10. Kunstenaar: Ian Cheng

‘Ik zag het werk van Cheng voor het eerst in het Louisiana Museum in Denemarken. Cheng is een Amerikaanse kunstenaar met een grote fascinatie voor kunstmatige intelligentie. Zijn Emissary is een drieluik van computersimulaties van een wereld zonder begin of eind, met personages die reageren op gevaar, elkaar, of op eigen impulsen. Zijn werk gaat over het ontstaan van bewustzijn, over hoe we reageren op stress en chaos, over of je bij een groep wilt horen of juist niet, maar voor mij vooral over het besef dat het leven loopt zoals het loopt. Je kunt het wel een beetje sturen, maar uiteindelijk is toeval toch bepalend.’

CV Rineke Dijkstra

Rineke Dijkstra is in 1959 geboren in Sittard en studeerde van 1981 tot 1986 aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam.

Dijkstra heeft veel geëxposeerd. Ze deed onder andere mee aan groepstentoonstellingen tijdens de Biënnales van Venetië in 1997 en 2001.

Haar expositie ­Menschenbilder hing in 1998 in Museum Folk­wang in Essen, ­Portraits was tussen 2005 en 2006 onder meer te zien in het ­Stedelijk Museum in Amsterdam en het Jeu de Paume in Parijs.

In 2012 wijdde het San Francisco Museum of Modern Art een retrospectief aan haar werk, ze deed in 2014 mee aan Manifesta 10 in ­St.-Petersburg en zowel de Corcoran Gallery of Art in Washington als het Guggenheim Bilbao toonden haar The Krazyhouze in dat jaar.

In 2017 was in het ­Stedelijk Museum in Amsterdam Rineke Dijkstra: een ode te zien.

Tot 6 mei 2018 toont het Sprengel Museum in Hannover foto’s van Dijkstra naast werk uit de vaste collectie van het museum.

Tot 22 juli is een retrospectief te zien in ­museum De Pont in ­Tilburg.

Rineke Dijkstra won onder meer de Werner Mantz Award, The Citibank ­Private Bank Photo­graphy Prize en de Hasselblad Award.