Krakow is uit sluimer ontwaakt

Het is twaalf uur 's middags. De terrassen aan de Rynek Grówny, het centrale marktplein van Krakow, beginnen langzaam vol te lopen voor de lunch. Vanaf de hoogste toren van de Mariackikerk klinkt trompetgeluid. Het is de hejnal, een sombere melodie die plotseling wordt afgebroken. Zij wordt elk uur opnieuw gespeeld, maar de hejnal van twaalf uur 's middags is bijzonder. Die wordt dagelijks door het eerste net van de Poolse nationale radio uitgezonden.

Reken maar dat de trompetter om twaalf uur extra zijn best doet de historische melodie zo goed mogelijk uit zijn instrument te krijgen. Het is geen bandopname, die vanuit de hoogte op Polens mooiste stad neerdaalt. Vierentwintig uur per dag huist een levende muzikant in de toren. Een muzikale brandweerman, om precies te zijn. Er zijn er drie. Ze wisselen elkaar af in 24-uurs diensten. Tussen hun kortstondige, nog geen minuut durende verplichtingen in, kunnen ze er hun gemak van nemen.

Natuurlijk zit achter de hejnal een mooi historisch verhaal. Het gaat terug tot 1241 toen de Tataren, een Mongoolse stam uit het oosten, een van hun grote Europese campagnes hielden. Het Poolse leger probeerde tegenstand te bieden, maar werd verslagen bij Tursk en Chmielnick. Krakow was het volgende doel.

Het was een vochtige nacht toen de Tataren bij de muren van de zuid-Poolse stad aankwamen. De moerasgebieden rond de stad gingen gehuld in dikke mistbanken die elk geluid dempten. In de stad zelf waande men zich veilig en de wachters waren in slaap gevallen. Alleen een eenzame trompetter op de toren van de Mariackikerk was wakker. Tegen het ochtendgloren, toen de eerste zonnestralen de mist langzaam deden verdampen, zag hij tot zijn afgrijzen een compleet Tataars leger voor de poorten van de stad. Hij zette de trompet aan zijn mond en begon een waarschuwingsmelodie te blazen. Woedend richtten de Tataren hun pijlen op de muzikant. Eén pijl trof de man in de keel. 'De rest van de melodie bleef gevangen in de keel van de trompetter', zeggen de inwoners van Krakow. De muzikant stierf, maar de stad werd gered.

Dat laatste is overigens historisch onjuist, want op een paar delen van de stad na werd heel Krakow in puin gelegd, maar het is een kniesoor die daaraan aanstoot neemt. Het verhaal van de trompetter van de Mariacki- of Mariakerk bevat een diepere waarheid. Het is symbolisch voor de situatie waarin Polen zich in de loop der eeuwen steeds heeft bevonden. Geen enkel Europees land heeft een zo bewogen geschiedenis. Rond 1770, in zijn hoogtijdagen, strekte het Poolse Rijk zich uit tot diep in het huidige Rusland, om vervolgens verschillende malen te worden opgedeeld.

De lange geschiedenis waarin het land als speelbal van omringende mogendheden heeft gediend, is onder andere terug te vinden in een koestering van de geschiedenis en de nationale identiteit. De trompetter op de Mariackikerk is er slechts één voorbeeld van.

Anders dan Warschau en andere Poolse steden is Krakow aan de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog ontkomen. Dat scheelde trouwens maar een haar, want Hitler had zijn terugtrekkende leger wel degelijk opdracht gegeven de stad met de grond gelijk te maken. De generaal ter plaatse sloeg zijn bevel echter in de wind. En zo kan Krakow met recht claimen een van de boeiendste steden te zijn van het negental dat dit jaar de eretitel van Europese Culturele Hoofdstad te beurt valt.

Zoals zoveel steden is Krakow ontstaan op een heuvel, Wawel, vanwaar Polen vijfhonderd jaar lang is geregeerd. Nog altijd domineert het laat-middeleeuwse kasteel op Wawel, met zijn talrijke latere toevoegingen, het stadsbeeld. Het opmerkelijke van Wawel is dat, anders dan elders in de stad, Poolse bezoekers hier buitenlandse toeristen in de minderheid stellen. Een bezoek aan de plek waar de eerste hoofdstad van Polen ontstond, geldt in het hele land als een bijna-verplichte pelgrimage. Het huidige stadshart ligt ten noorden van de heuvel, rond het centrale marktplein. Midden op dit plein staat de Sukiennice, een lakenhal uit 1550, die vandaag de dag een overdekte markt huisvest.

Op het marktplein komt de metamorfose die Polen de laatste tien jaar heeft ondergaan het duidelijkst tot uiting. Voor de Val van de Muur was het kaal en verlaten, nu wemelt het er van terrassen, stalletjes en straatkunstenaars. Natuurlijk zijn er talloze muzikanten, living statues, portrettekenaars en venters. 's Avonds maken vuurvreters, dansers en toneelspelers hun opwachting.

'Krakow is uit zijn sluimer ontwaakt', zegt een Poolse Amerikaan die op vakantie is in zijn geboorteland. 'Je kunt zien dat dit een stad is waar van alles gebeurt, waar het leven een nieuwe dynamiek heeft gekregen.'

De Polen zijn trots op het feit dat ze plotseling in de toeristische schijnwerpers staan, zoals ze trots zijn op de grote economische vooruitgang die ze de laatste jaren hebben geboekt, en waarmee ze de rest van oostelijk Europa in de schaduw stellen. 'Toeristisch zijn we inmiddels het vierde land van Europa', zegt een gids van het Pools Nationaal Bureau voor Toerisme. 'We krijgen zelfs meer toeristen dan Griekenland.' Zijn enthousiaste verhaal stelt de zaken iets rooskleuriger voor dan ze zijn. In de bezoekerscijfers zijn ook de overnachtingen van Russen meegenomen. Dat zijn echter bijna allemaal handelaren die één of twee nachten in Polen verblijven en zeer weinig verteren. Maar ook zonder klassieke toeristenbestemmingen als Griekenland te passeren heeft Polen zich de laatste jaren nadrukkelijk als nieuwe bestemming gemanifesteerd, en Krakow is zonder twijfel de parel in de kroon.

Natuurlijk nemen kerken een hoofdplaats in, temidden van de culturele rijkdommen van de stad. 'Krakow, stad van honderd kerken', heet het in de toeristische brochures. Opvallend is daarbij dat naast de gotiek ook de Renaissance en de barok rijkelijk vertegenwoordigd zijn, iets dat in Nederland, waar de Reformatie huishield, aanzienlijk minder het geval is. Maar de hoogtepunten stammen uit de Middeleeuwen, zoals het wereldberoemde altaar dat de Neurenberger beeldhouwer Veit Stoss vervaardigde voor de Mariackikerk en de pièta in de Barbarakerk.

Ten zuiden van Wawel, dus enigszins buiten het oude centrum, ligt de wijk Kazimierz, vernoemd naar de gelijknamige veertiende-eeuwse koning en sinds de Middeleeuwen de plaats waar de aanzienlijke joodse bevolkingsgroep woonde. Hoewel Kazimierz, net als andere joodse wijken in Polen, een getto was, heerste er een andere sfeer. Met de Duitse verovering van Polen in de Tweede Wereldoorlog kwam een einde aan het bijzondere karakter van de wijk, die in 1943 zo goed als ontvolkt was. Vrijwel alle inwoners vonden de dood in het beruchtste aller vernietigingskampen, het nabijgelegen Auschwitz-Birkenau. Thans wonen nog ongeveer driehonderd joden in Kazimierz.

Anders dan in Warschau, waar het verwoeste getto is vervangen door grauwe woonkazernes, is in Kazimierz het leven van voor de vernietiging nog tastbaar. Hebreeuwse inscripties, hier en daar een Davidsster, vervallen maar nog immer bestaande winkelpandjes en een aantal synagoges houden de herinnering levend. Een kaartje met daarop de locatie van alle zes synagoges is echter geen overbodige luxe, want aan hun uiterlijk is hun (vroegere) functie dikwijls niet af te zien. Toch blijkt de wijk nog authentiek genoeg om als locatie te dienen voor films als Schindler's List.

De laatste jaren is de joodse traditie in Kazimierz weer langzaam tot ontwikkeling gekomen. Er zijn diverse koshere restaurants geopend, waar klezmer-muziek wordt gespeeld, en steeds meer buitenlandse joden komen naar de wijk om het bezit van hun verwanten te claimen. Mede in afwachting van dergelijke claims heeft de overheid tot dusver nog niet veel gedaan aan renovatie van de wijk. Om daaraan te kunnen beginnen, wil men een datum vast te leggen waarna eventuele verdere claims komen te vervallen, maar dat is uiteraard een gevoelig onderwerp.

Krakows status van Culturele Hoofdstad bevestigt voor de inwoners de status van het Nieuwe Polen, dat niet alleen geografisch, maar ook politiek, economisch en psychologisch meer in het hart van Europa ligt dan ooit. Krakow is klaar voor de toekomst, maar laat het verleden niet los.