‘Ik wil ontrouw niet goedpraten, ik wil het begrijpen’

Vreemdgegaan en op zoek naar een begripvolle relatietherapeut om de brokken te lijmen? Ga naar de vermaarde relatietherapeut Esther Perel. Ze woont en werkt in New York, maar is geregeld in Europa om koppels te helpen die samen verder willen nadat een van de twee een affaire heeft gehad; en haar sympathie ligt niet automatisch bij het 'slachtoffer' van het overspel. 'We hebben ons oordeel gauw klaar als iemand buitenshuis de liefde bedrijft. Maar wat te denken van de partner die al tien jaar lang niet aangeraakt wil worden? Of de levensgezel die feitelijk getrouwd is met zijn werk? Wie heeft wie verlaten hier?'

Compassie. Als er iets is wat Esther Perel heeft overgehouden aan de duizenden sessies met de bedriegers en de bedrogenen, dan is het compassie. 'Ik wil ontrouw niet goedpraten, ik wil het begrijpen. Het komt zoveel voor, terwijl we zo slecht snappen waarom. Er gaan miljoenen mensen vreemd in de VS. Ook in Europa is ontrouw de belangrijkste reden waarom relaties stuklopen. Zijn al die vreemdgangers pathologisch? Of seksverslaafd? Nee, daar zijn de aantallen te groot voor.'

Is overspel niet het gevolg van een slechte relatie?

'Zo kijken we er nu tegenaan, ja. Ontrouw is het symptoom van een misgelopen relatie. Als je thuis alles hebt, is er geen reden om een affaire te beginnen. Maar zo werkt het lang niet altijd. Sommige mensen kunnen seksueel niet monogaam zijn.

'Andere mensen willen of kunnen thuis geen lust én liefde vinden. Denk aan vrouwen die niet weten hoe ze vrouw en moeder tegelijk kunnen zijn. Ze kunnen geen uiting geven aan erotische gevoelens als de baby elk moment kan gaan huilen. Omgekeerd vinden veel mannen het niet zo makkelijk de moeder van hun kinderen te lusten. Zeg ik dat goed?'

Esther Perel groeide op in Antwerpen, werkt al 34 jaar als familie- en relatietherapeut in New York ('de stad waar niemand buitenlander is') en spreekt een grappig soort Nederlands. In plaats van begeren zegt ze: ik lust je. Ook van liefde maakt ze een werkwoord: ik lief je. En gelukkig verbastert ze tot gelukkelig.

Haar ouders overleefden het concentratiekamp. En ze wilden meer dan overleven herleven, van elke dag iets moois maken. Een levenshouding die Perel diepgaand heeft beïnvloed. 'Ik leerde dat er een wereld van verschil is tussen 'niet dood zijn' en 'leven', schrijft ze op haar website. Perel heeft de afgelopen decennia als relatietherapeut een internationaal publiek opgebouwd via Tedtalks (met 17 miljoen views) en podcasts en haar boeken. In haar nieuwste boek Liefde in verhouding probeert Perel grip te krijgen op het verschijnsel ontrouw.

U schrijft dat veel ontrouwplegers op zoek zijn naar een nieuw 'ik'. Wat bedoelt u daarmee?

'Wat ik het meest tegenkom is dat de overspelige niet zozeer zijn partner zat is, maar de persoon die hij of zij zelf is geworden. In de affaire kan hij weer de mens zijn die hij vroeger was of die hij óók wil zijn, maar waarvoor thuis geen ruimte is.'

Waarom is daar een avontuurtje voor nodig?

'Als je een partner kiest, kies je een verhaal, een script en dan begin je volgens dat script te leven. Twintig jaar later denk je opeens: als ik een andere afslag of een andere partner had gekozen, had ik een heel ander leven kunnen leiden. Waar is dat deel van mij? Het verleidelijke van een affaire is vaak niet zozeer die nieuwe partner, maar de ontdekking van je nieuwe 'ik'. Dat is mijn belangrijkste boodschap met dit boek.

'Over de hele wereld zeggen mensen die ontrouw zijn: ik voel weer dat ik leef. Ik ben weer in contact met mijzelf. Ik heb een deel van mijzelf gevonden dat ik al jaren kwijt was en het zou een leugen zijn om dat te ontkennen. Het geheime karakter van een affaire maakt het bovendien mogelijk even niet gehinderd te worden door de realiteit.'

Een affaire als vlucht uit de werkelijkheid?

'Dat klinkt zo negatief! Zo vulgair. Alsof ze hun verantwoordelijkheid ontlopen. Terwijl dit vaak heel verantwoordelijke mensen zijn die een kleine plek zoeken waar ze eventjes vrij en autonoom kunnen zijn. Daarnaast zijn ze nog steeds die zorgzame vader van een autistisch kind, de liefhebbende zoon van een demente moeder en de zachtaardige partner.

'Vroeger werd het huwelijk gedicteerd door de plicht die je jegens anderen had. In de hedendaagse cultuur moet je ook doen wat goed is voor jou. Je bent het verplicht aan jezelf je begeertes te bevredigen. Je hebt het recht gelukkig te zijn en te doen wat goed voor jóú is. We gaan niet eens vreemd omdat we ongelukkig zijn, maar omdat we denken dat we gelukkiger zouden kunnen zijn. Waarmee ik wil zeggen: je kunt de moderne ontrouw alleen begrijpen als je de moderne samenleving begrijpt en het moderne huwelijk.'

Om het moderne huwelijk te begrijpen bezocht Perel de afgelopen zomer talloze huwelijksceremonies. Ze stond paf van de beloftes die daar werden gedaan. 'Ik heb ze opgeschreven. Ik zal je nooit alleen laten. Je gaat je nooit meer droevig voelen. Ik zal elke traan van je wang vegen. Ik zal je minnaar en leraar en therapeut zijn. Ik zal er altijd voor je zijn. Het stel heeft meer verwachtingen van elkaar dan ooit het geval was. We verwachten van dezelfde persoon zowel veiligheid en zekerheid als avontuur en erotiek. Hoe gaat één persoon die tegenstrijdige verlangens inlossen? Dat is een existentieel dilemma. En dat los je niet op met Victoria's Secret.

'Daar komt nog eens bij dat door de individualisering het huwelijk almaar meer noden moet lenigen. Vroeger voelde je je geborgen door de gemeenschap waartoe je behoorde. Je identiteit ontleende je aan het dorp waar je woonde. Nu moeten al die noden gelenigd worden door de partner. We weten dat betere stellen veel mensen om zich heen hebben: familie, vrienden, collega's. Als je relatie een tijdje inzakt, is er andersoortige steun en krabbelt de relatie vaak na een tijdje weer overeind.

'Maar wat zie je gebeuren? Stellen raken steeds geïsoleerder. Vroeger kon je in het dorp alle ruzies horen. Nu vertel je vrienden dat je gaat scheiden en niemand die het aan zag komen.'

U schrijft zelfs dat de romantische liefde de nieuwe religie is.

'We spreken tegenwoordig over onze partner als een soulmate, zielsverwant. Een term die ooit was voorbehouden aan god. We willen met die soulmate voelen wat mensen vroeger in godsdienst zochten: extase, boven jezelf uitstijgen, betekenis en verbondenheid. Nu moet je dat allemaal in je relatie vinden. Als het mislukt, is de desillusie zo groot. Want je hebt elkaar het paradijs beloofd.'

Het gevolg is, schrijft Perel, dat ontrouw nog nooit zoveel pijn heeft gedaan. 'In deze tijd, waarin we emotioneel zo afhankelijk zijn van onze partner, heeft ontrouw meer dan ooit een verwoestend effect. Het is vaak traumatisch. Ik zie het in mijn spreekkamer. Mensen zijn er helemaal kapot van. Ze voelen zich verraden, zijn bang nooit meer iemand te kunnen vertrouwen.'

Het zijn doorgaans geen recidivisten die Perel op consult krijgt, maar brave huisvaders en huismoeders die tien, twintig jaar of langer monogaam zijn geweest. 'Bij ontrouw denkt iedereen aan mannen van achter in de veertig, met een veel jongere vrouw. Vergeet het. Nu vrouwen in het Westen economisch zelfstandig zijn, anticonceptie hebben en minder door het slijk gehaald worden dan vroeger als ze betrapt worden, gaan ze net zo vaak vreemd als mannen.

'De ergste groep? De wereld van de affaires is zó 60-plus. Ik citeer uit mijn praktijk: Mijn vrouw is helemaal niet meer geïnteresseerd in intiem contact... We hebben een heel mooi leven, een fijne relatie, maar ik wil nog eens intiem zijn, mij sensueel voelen... Mijn man heeft kanker, ik wil hem graag blijven verzorgen, maar ...'

De echtelieden die te rade gaan bij Perel willen doorgaans de brokken lijmen. 'Ze hebben mijn Tedtalk gezien en zijn geïnspireerd geraakt door die ene zin: jullie eerste huwelijk is voorbij. Willen jullie een tweede huwelijk met elkaar? Deze zin geeft zoveel hoop. De kans om bij elkaar te blijven in waardigheid. Beide partijen krijgen de kans te zeggen wat er voor hen niet goed was in de relatie. En hoe zij het hebben laten afweten. Vaak hebben ze elkaar allebei - op verschillende manieren - verlaten.’

In sommige gevallen komt het stel er volgens Perel zelfs beter uit doordat ze lering trekken uit de crisis. Daarvoor is nodig dat de overspelige erkent dat hij de partner pijn heeft gedaan, zich daar schuldig over voelt. En de bedrogene moet er zeker van zijn dat de partner niet alleen maar terugkomt uit schuldgevoel. 'Een crisis biedt ook kansen, het kan ons tot de kern van dingen brengen. Ik hoor van mensen: we hebben gesproken zoals we in jaren niet hebben gesproken en we hebben intensere seks gehad dan ooit te voren. Het besef dat we onze partner kunnen verliezen, schudt ons wakker. Het werkt actieve betrokkenheid in de hand die stellen die al lang samen zijn vaak missen.'

Moet je een affaire altijd opbiechten?

'Ik denk dat je eerlijk moet zijn vóór het allemaal gebeurt. Er zijn zoveel gesprekken die koppels nooit hebben. Verlang je weleens naar iemand anders? Hoe denk je over ontrouw? Op welk punt ben jij het meest kwetsbaar: als ik mij verlief of als ik ervoor betaal? Mensen lezen er boeken over. Elke tweede film gaat erover, maar in onze relatie doen we er het zwijgen toe.

'Vroeger was monogamie één persoon voor het leven. Nu is het een persoon tegelijkertijd. Waar is dat jeugdvriendje, die vorige relatie, die ex-vrouw in uw hoofd, hart en lichaam. Maar zodra het huwelijk is gesloten doen we net of het alleen nog maar jij en ik is.'

Ook als ontrouw eenmaal een feit is, kun je het best eerlijk zijn, zegt Perel. 'Mits er sprake is van gelijkwaardigheid. Een moeder in Mexico die haar kinderen kwijt kan raken als ze ontrouw opbiecht, die kan beter zwijgen. Als overspel de vrouw duurder komt te staan dan de man, is er geen ruimte voor eerlijkheid.'

Vraag de overspelige geen details, waarschuwt u. Waarom hebben we die neiging?

'Je dacht de relatie te kennen, je partner te kennen. Het overspel zet alles waarover je zeker was op losse schroeven. Dus komen er vragen om te weten wat er echt gebeurd is - en wat niet. Je vertrouwt je eigen perceptie van de werkelijkheid niet meer. Zat je daarom zo vaak op de badkamer, om met haar te appen? Was je met haar toen je niet met mij naar dat feestje kon? Ze denken dat het vertrouwen terugkomt als ze alles weten.

'Maar trouw is nu juist omgaan met wat je níét weet. En van te veel details kun je maandenlang wakker liggen. Je moet niet willen weten hoe ze het gedaan hebben en waar. Wat je wel moet weten is: wat zocht mijn vrouw en wie heeft ze ontmoet in die ander en in zichzelf. En welke elementen wil ze daarvan terugbrengen in de relatie.'

Een huwelijk dat desondanks op de klippen loopt, was niet per definitie een slecht huwelijk, onderstreept Perel, die in dat kader inmiddels met een nieuw project begonnen is: het organiseren van scheidingsceremoniën. 'Waarom zouden we alleen het huwelijk met een ceremonie bezegelen en niet de scheiding? Zodat je elkaar vaarwel kunt zeggen, elkaar het beste kunt wensen. Dit is wat ik van jou geleerd heb, hoe ik ten goede ben veranderd, dit is wat ik je toewens. Een gebroken huwelijk is niet op alle punten mislukt, er zaten meestal ook waardevolle componenten in. We moeten van het idee af dat een succesvol huwelijk eindigt in het uitvaartcentrum. Waarom zou dat zo zijn?'