Damme volgetast met boeken

DAT BRENGT geluk, zegt de serveerster.

Zojuist heeft een duif me vanaf de dakrand van eetcafé De Spieghel onder vuur genomen. De flodder, een reiger waardig, mist haar doel, maar waar vanaf zo'n hoogte gepoept wordt, vallen uiteraard spetters. Ik heb opeens een gespikkeld overhemd. Het afgeladen terras schudt meewarig het hoofd of verbergt zijn lach achter een matineuze De Coninck.

Ik slik het woordspelige 'gadverDamme' nog net in. Per slot schijnt de zon uitbundig, pluizen de populieren, beieren vanaf het stadhuis Tijl en Nele eendrachtig Die Forellen van Schubert en maakt de in blauw gestoken harmonie zich op voor een plaatselijke ronde.

Noem dat maar geen geluk!

Die van Damme hebben trouwens sowieso niet over geluk te klagen. Al sinds de twaalfde eeuw hebben ze stadsrechten ook al zijn ze maar met z'n achthonderden.

Ze hebben een stadhuis uit 1468, het Sint-Janshospitaal uit 1249, huize De Grote Sterre uit de vijftiende, of misschien de zestiende eeuw, een kerktoren van zeshonderd jaar, een molen van 130 jaar, een hoeve die net iets ouder is, plus een handvol patriciërswoningen en trapgevels.

Ze hebben Jacob van Maerlant, 'vader der dietscher dichtren algader', schrijver van de Spiegel Historiael, over wiens graf in de Onze-Lieve-Vrouwetoren nog steeds het laatste woord niet is gezegd of geschreven.

Ze hebben Tijl Uilenspiegel, 'in meimaand als de hagedoorn in bloei stond, te Damme, in Vlaanderenland, geboren'.

Ze hebben een gastronomische reputatie, die al lang aan het regionale is ontstegen.

En dan hebben ze ook nog het onvolprezen Brugge op fietsafstand, langs de Damse Vaart, het Noordzeestrand binnen handbereik, en rondom een hardgroen polderlandschap, voornamelijk gevuld met stilte.

En alsof dat allemaal al niet genoeg is, hebben ze zich nu sinds een week tot boekendorp uitgeroepen.

'Natuurlijk. We hebben Van Maerlant en Uilenspiegel. Maar wat hebben we in feite? Twee standbeelden. Géén museum voor Van Maerlant. En dat van Uilenspiegel is al een jaar of tien verdwenen.'

Joachim Coens is sinds een jaar of twee schepen van cultuur in Damme. Hij is ook voorzitter van de stichting Damme Boekendorp. Op het terras van smulkroeg Ter Kloeffe telt hij achter een glas rosé zijn zegeningen. Vijftienduizend bezoekers aan de Van Maerlant-tentoonstelling. 'In Den Haag waren er zesduizend.' Dat wil niet alles zeggen, maar toch. . . En nu dagelijks tienduizend mensen op het openingsfestijn. Vier dagen lang.

'Damme heeft een enorm erfgoed. We hebben een schilderachtige kern, een natuurreservaat, de zee en Brugge nabij, onze gastronomie, maar we willen ook cultuur brengen. Niet als vervanging, maar supplementair. Daarin verschillen we van andere boekendorpen zoals Bredevoort en Redu. We stellen ons niet afhankelijk van de boeken. Het moet een aanvulling zijn, een onderdeel van kwalitatief toerisme.' Met het accent nadrukkelijk op kwalitatief.

Op de hoek van de Kerkstraat en de Jacob van Maerlantstraat vermeldt een wegwijzer negen eet- en drinkgelegenheden. Gasthof Maerlant, restaurant Bij Lamme Goedzak, gasthof Pallieter, café Het Wapen van Damme, brasserie Uylenspieghel, boekenrestaurant 't Vergierderke.

Tegen de gevels en terrassen leunen racefietsen. Een nostalgisch wielershirt als dat van IJsboerke komt voorbij. In zijn spoor volgen de onmiskenbare dagjestochten. Ze zoeken de koelte van de stadhuisgewelven op, waar De Slegte uitgeversrestanten van de hand doet, of schuifelen in de Burgstraat langs de gelegenheidskramen, volgetast met boeken.

Boeken die een oplossing bieden voor koemelkallergie, een goede kanariekweker afleveren, eenvoudig leren spreken met God, uit elke nacht uw morgen halen of uw postduiven verbeteren. Een boek ook met de intrigerende titel: Dit boek niet aanraken.

Voor twintig franken per volksuitgave is het vrijwel complete werk van Ernst Claes te koop. Gezelle ligt er naast Verschaeve, Buysse naast Timmermans, Roelants naast Streuvels. Maar kwantitatief leggen deze Vlaamse reuzen het af tegen de journalist Abraham Hans, aan het begin van deze eeuw Vlaanderens meest geliefde volksschrijver. Het huwelijk in de gevangenis, Hooge liefde, Verborgen schat, kraam na kraam dringen de titels zich in stapels op.

Pas tegenover de pastorie ('Gods genade, vroeg en spade! Stel uw Herder niet te leur, kom wat verder dan de deur') krijg ik een aanval van lichte wanhoop. De zaal is volgestouwd met afvoer van de plaatselijke bibliotheek; duizenden en nog eens duizenden boeken, in dozen, op en onder tafels, op banken en vensterbanken, willekeurig, alfabetloos. Een gigantische grabbelton met heel veel nieten.

In de schuur van huize De Grote Sterre huist nu Diogenes, twintigduizend boeken in voorraad, met een voorliefde voor kunst, geschiedenis en literatuur. Cursief gaat schuil onder het stadhuis en legt zich vooral toe op de achttiende en negentiende eeuw. In het voormalig postkantoor aan de Burgstraat vond De Plukvogel - met nieuw en tweedehands - onderdak, een deur verder woont in een oud schoolgebouw Standaard Boekhandel, met alleen nieuw, en nog een deur verder zit een specialist van religieuze boeken. Amaai doet in oude en nieuwe strips en De Zevende Stad in hedendaagse kunsten.

Coens: 'Nee, we streven niet echt naar een bepaalde hoeveelheid zaken. Ik denk liever aan kwaliteit, en aan het randgebeuren dat belangrijker is dan het aantal vaste winkels. Lezingen, beurzen, exposities, literatuur- en poëzieprijzen, eventueel veilingen.' En natuurlijk de volledig gerestaureerde De Grote Sterre, vanaf half mei literair museum en Erfgoedwinkel.

OVER DE Damse Vaart glijdt raderboot Lamme Goedzak richting Brugge en terug. Vanaf de wal kijkt een bronzen Tijl Uilenspiegel toe, in iedere hand een spiegel. Eentje is gericht op de beelden naast hem. Op uilen die geleerden voorstellen, op maraboes (de clerus), op kikkers (het kwakende volk) en op een ezeltje met een bel (de dwazen).

In 1867 wees de schrijver Charles de Coster Damme als geboorteplaats toe aan Uilenspiegel ('Ik ben Ulieden Spiegel'). Maar al ruim twee eeuwen eerder was hem in volksboeken en op prenten een graf in ditzelfde Damme toegedicht. Onder de Onze-Lieve-Vrouwetoren, waar een afgesleten grafzerk uit 1301 tevoorschijn kwam waarop vaag een uil en een spiegel waren te onderscheiden. 'Het recht conterfeytsel van Thijl Uylenspieghel, welcken begraven leijt tot Dam, een myle van Brugge ende twee van Sluys, in de groote kerck.'

Pas aan het einde van de vorige eeuw kwam Jacob van Maerlant (overleden in Damme rond 1300) in beeld.

Angstvallig hou ik de duiven in het oog, die op de torenrand, 43 meter hoger, met kraaien bekvechten om het beste uitzicht. Tegen de achterwand van het halfopen torenportaal hangt (sinds 1935) een levensgroot bord: 'Jacob van Maerlant - vader der dietscher dichtren algader, 13e eeuw, schreef voor recht en waarheid in de taal van zijn volk'.

Klucht en drama moeten elkaar hier tussen dit sombere gesteente hebben afgewisseld. Pastoors draaiden de omstreden zerk om en verkochten die uiteindelijk om de Uilenspiegel-bedevaarten tot stilstand te brengen. Historici meenden later de geest van Uilenspiegel voorgoed te hebben verdreven door het graf toe te kennen aan Van Maerlant. Waarna archeologen vergeefs zochten naar enig bewijs of tegenbewijs.

Uilenspiegel? Van Maerlant? Beiden? Geen van tweeën? De bodem geeft niets meer prijs.

Coens: 'Ik geloof in Uilenspiegel. Zijn geest is nog steeds aanwezig in de Dammenaren. Dat is al eeuwen zo. Maar evenzeer heeft Van Maerlant grote betekenis voor Damme. Met hem hebben we, zoals dat heet, een anker in de literatuur.'

Ja, die van Damme hebben niet over geluk te klagen.

Bronnen: Charles de Coster: Uilenspiegel en Lamme Goedzak in Vlaanderenland en elders (Bakker, 1956); Jan H. Eekhout: De waarachtige historie van Tijl Uilenspiegel in Vlaanderen (Holland, z.j.); Frits van Oostrom: Maerlaents wereld (Prometheus, 1996).

Komende activiteiten in Damme: 11 mei: Brugse Stripbeurs en -tentoonstelling; 28 juni-28 september: internationale Uilenspiegel-Exlibris-expositie; 9 en 10 augustus: Zomerboekenmarkt; inlichtingen 0032-50-35.33.19.