Buiten de lijntjes: fiets in het bandenspoor van Mondriaan langs het schilderachtige Gein

Reis deze zomer door Nederland met de Volkskrant. Wekelijks drie nieuwe audiotours voor liefhebbers van natuur, cultuur en architectuur. Ommetje 16: fiets met Mondriaan langs het riviertje het Gein.

Loeiend roodbont met de geur van verse koeienvlaaien, blatende schapen en dartelende lammetjes, grazende paarden in grazige weides, kaarsrecht verkavelde polders met eindeloze sloten, chique buitenhuizen en rietgekapte boerderijen, wandelaars en fietsers met tegenwind, eeuwenoude windmolens en bloeiende oevers langs een meanderend riviertje: even buiten Amsterdam ligt een oer-Hollands landschap dat sinds mensenheugenis schrijvers, dichters, fotografen en kunstschilders lokt. Nescio onderbreekt zijn wandelingen steevast voor koffie bij Uitspanning De Vink, Jac. P. Thijsse noemt de rivier het Gein in een van zijn Verkade-albums ‘Holland op zijn mooist’, Jacob Olie fotografeert erop los met zijn zelfgemaakte camera, en Willem Roelofs vereeuwigt er molens, vissers, weilanden en waterlelies. ‘Schilderachtig’ is een cliché van jewelste, maar het Gein verdient dat predikaat met verve.

Piet Mondriaan is met stip de beroemdste bezoeker van het Gein. Voordat hij de wereld verovert met zijn geometrisch-abstracte werk reist hij vanaf 1900 veelvuldig vanuit zijn woonplaats Amsterdam naar Abcoude om de taferelen langs het riviertje te schilderen. Soms gaat hij per trein, maar vaker per fiets, want die heeft hij speciaal laten prepareren met standaards aan alle kanten en een houder voor een doek op het stuur, zodat hij het rijwiel in een handomdraai kan transformeren tot mobiele schildersezel. Precies zo portretteert goede vriend Willem Maris hem: met een strooien hoed op zijn hoofd, kwasten en palet in de hand, schilderend aan het Gein bij de Oostzijdse Molen, zittend op die curieuze Transformer-fiets.

De naam Mondriaan wordt nu louter geassocieerd met zijn abstracte schilderijen in zwart, wit, rood, geel en blauw, maar hij besteedde zijn halve leven aan het ontdekken van die stijl. Het werk dat hij hier maakte, biedt een inkijkje in zijn ontwikkeling. Aan het Gein is niets recht en regelmatig: het riviertje stroomt uitbundig meanderend door het polderlandschap, van links naar rechts, dan weer breed en dan weer smal. In acht jaar tijd maakte Mondriaan tientallen schilderijen van molens, boerderijen, bochten in de rivier, bomen, koeien en sloten. Aanvankelijk nog impressionistisch, maar gaandeweg steeds expressionistischer. In 1908 schildert hij een avondlandschap met elf populieren in rood, geel, blauw en groen – dik drie decennia voordat hij begint aan Victory Boogie Woogie. Wie wil begrijpen hoe Mondriaan daar uiteindelijk aankomt, moet eerst hierheen. Fiets langs het Gein en ontdek de vroege Mondriaan.

De Witte Dame

Als Mondriaan per spoor van Amsterdam naar Abcoude reist, arriveert hij niet op het huidige station uit 2007, maar stapt hij uit de stoomtrein bij het oude stationsgebouw, dat een kilometer dichter bij het centrum staat én aan het begin van het Gein. Dit stralend witte gebouw uit 1843 biedt in Mondriaans tijd op de begane grond plaats aan de stationsdienst, loketten en een buffet, en erboven zijn dienstwoningen voor de stationschef, stationswachter en brugwachter. In 1977 stelt de NS het stationsgebouw buiten gebruik, waarna het decennialang staat te verpauperen. Nu is het fraai verbouwd tot boetiekhotel met tien kamers en een restaurant met terras.

Oostzijdse Molen

Deze molen heeft vele namen: Oostzijdse Molen, Molen Delphine, Fransche Molen en ook wel Mondriaanmolen, want Mondriaan schildert hem twintig keer. De beroemdste versie, Oostzijdse Molen aan het Gein bij maanlicht (1903), is te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam. De achtkante bovenkruier wordt in 1874 gebouwd voor het drooghouden van de Oostzijdse Polder, totdat een gemaal aan het Amsterdam-Rijnkanaal die functie in 1950 overneemt. De in 2009 grondig gerestaureerde molen is nu een rijksmonument, beheerd door Utrechts Landschap. Hij is niet te bezoeken, maar wel te huur als vakantiehuis.

Mondriaanslootje

Je zou er zo voorbijfietsen, want op het eerste gezicht lijkt dit niet het schilderachtigste bochtje in het Gein. Toch was Mondriaan hier vaak te vinden. Boerderij Landvreugd is allang verdwenen, het ‘Mondriaanslootje’ is er nog wel. Een nietig slootje is het, maar Mondriaan vereeuwigde het driemaal. Op de plek van de knotwilg staat nu een esdoorn, maar het kost weinig moeite om het schilderij te herkennen en precies op de plek te staan waar Mondriaan ruim een eeuw geleden stond. Schuin ertegenover is een kleine houten steiger. Daar schilderde Mondriaan meerdere van zijn gezichten op de Oostzijdse Molen.

Huis aan het Gein

Wie later tijdens deze fietsroute de voorkant van dit huis passeert, begrijpt waarom Mondriaan voor de achterkant koos. Hij voelt zich aangetrokken tot de luttele huizen langs het Gein die direct aan het water staan, zodat de spiegeling van het water goed tot zijn recht komt. Vanwege het risico op overstromingen staan verreweg de meeste huizen echter veilig op of achter de dijk. Zo niet dit huis, getuige de muurankers gebouwd in 1741, dat er na ruim tweeënhalve eeuw nog tiptop uitziet. Ook dit tafereel legde Mondriaan vast in verschillende technieken; als schets, als aquarel en in olieverf.